Kościół pod wezwaniem Rozesłania Apostołów i dawne kolegium pijarów w Chełmie
Pierwotna świątynia (katedra, a później kościół parafialny), drewniana została ufundowana w 1417 przez Władysława Jagiełłę. Spłonęła ona w 1578 roku. Następny kościół, kamienny, w stylu renesansowym wybudowano w 1585 roku. Ten, wskutek zniszczeń wojennych, został rozebrany w 1754 (oprócz kaplicy Matki Boskiej Łaskawej, którą rozebrano dopiero w 2. połowie XIX wieku). Około 1667 przy kościele parafialnym osadzono pijarów. W latach 1668 - 1772 wybudowali oni gmach kolegium, a w latach 1753 - 1763 nowy kościół. Ten został konsekrowany w 1795 roku.
kościół
Kościół pod wezwaniem Rozesłania Apostołów został wzniesiony głównie z fundacji Andrzeja i Marianny z Radzimińskich Wolskich (podsędkostwa chełmskich, właścicieli Uhra) oraz Wacława Rzewuskiego, wówczas hetmana polnego koronnego. Projekt wykonał Paweł Antoni Fontana – chełmska świątynia należy do jego najwybitniejszych dzieł.
Kościół jest murowany z cegły i otynkowany, prezbiterium zwrócony na południe. Późnobarokowy, typu centralno-podłużnego. Trzon korpusu stanowi ośmioboczna, wydłużona (zbliżona do elipsy) nawa. Jest ona otoczona obejściem, które tworzą prostokątne, zamknięte odcinkowo ramiona na osi poprzecznej (kaplice transeptowe) i od północy podchórze oraz cztery niższe, kwadratowe kaplice na osiach przekątnych. Kaplice (tworzące pozorne nawy boczne) połączone są klinowatymi przejściami. Od południa do nawy przylega prostokątne, wydłużone prezbiterium o ściętych narożach, z wydzieloną wewnątrz płytką, odcinkowo zamkniętą absydą. Po jego bokach znajdują się prostokątne zakrystie z lożami na piętrze, poprzedzone od północy wąskimi lokalnościami. W podchórzu wyodrębniony jest prostokątny przedsionek z dwiema lokalnościami po bokach, z których prowadzą wejścia na chór i wieże. Od frontu do narożników fasady przylegają dwie skośnie ustawione, kwadratowe wieże. Pod kościołem znajduje się pięć oddzielnych krypt, sklepionych kolebkowo.
Dwuwieżowa fasada ma głęboko cofniętą, trójosiową, wklęsło-wypukłą część środkową, ściany wież są lekko wklęsłe. Fasada jest dwukondygnacyjna, rozczłonkowana zdwojonymi pilastrami toskańskimi na cokołach. Kondygnacje rozdziela przełamujące się belkowanie, przerwane w części środkowej, z wydatnie profilowanym gzymsem. Analogicznie rozczłonkowane są boczne elewacje wież, ujętych przy ściętych narożach zdwojonymi pilastrami toskańskimi. Na wysokości trzecich kondygnacji wież część środkową wieńczy szczyt ze spływami wolutowymi, obwiedziony profilowanym, wyłamującym się gzymsem i zwieńczony sterczyną. Gzyms wieńczący wieże jest wygięty na osiach ścian.
Portal główny w fasadzie ma przerwane zwieńczenie, ujęty jest zdwojonymi pilastrami toskańskimi. Ponad nim są okna w dwóch kondygnacjach, z których dolne zamknięte jest odcinkowo, połączone z portalem obramieniem pilastrowym. Pozostałe okna w fasadzie zamknięte są półkoliście, mają obramienia opaskowe z kluczami i nadokiennikami lub przyczółkami. W dolnej kondygnacji wież okna są częściowo zastąpione przez nisze muszlowe.
Naroża elewacji bocznych i tylnej ujęte są pilastrami toskańskimi, na nawie przełamanymi, na kaplicach transeptowych zdwojonymi. Kaplice transeptowe i tylna ściana prezbiterium zwieńczone są ogzymsowanymi szczytami o wklęsło-wypukłym, wyłamującym się konturze. Okna są prostokątne, w korpusie zamknięte odcinkowo lub koszowo z nadwieszeniem, w profilowanych obramieniach. Gzymsy wieńczące są wydatnie profilowane. Dach nad nawą jest ośmiospadowy, strzelisty. Nad nim wznosi się sześcioboczna, ażurowa wieżyczka na sygnaturkę z latarnią nakrytą cebulastym hełmem. Nad kaplicami transeptowymi i prezbiterium dachy są dwuspadowe, nad skrajnymi kaplicami i zakrystią wschodnią pulpitowe, wszystkie kryte blachą. Hełmy wież są czteropołaciowe, o ściętych narożach i wklęsło-wypukłej, łamanej linii, zakończone krzyżami na kulach. Na wieży północno-zachodniej znajduje się zegar gdański.
Nawa otwarta jest na prezbiterium i chór półkoliście zamkniętymi arkadami filarowymi, do obejścia - trzema parami takich arkad, z których środkowe są szersze i wyższe. Ściany nawy i prezbiterium rozczłonkowane są zdwojonymi pilastrami w wielkim porządku, o stylizowanych kapitelach kompozytowych zdobionych rokokową dekoracją snycerską. Ponad nimi biegnie szerokie, przełamujące się, profilowane belkowanie, na osiach ramion zredukowane do gzymsu faliście wygiętego nad arkadami. Ponad arkadami do kaplic skrajnych są płyciny zamknięte łukiem koszowym nadwieszonym. W bocznych ścianach kaplic, ujętych półpilastrami, są arkadowe przejścia, nad nimi przeźrocza także zamknięte nadwieszonymi łukami. W kaplicach transeptowych ponad przeźroczami biegnie belkowanie o wygiętym architrawie.
Sklepienia w nawie i prezbiterium oraz zakrystii wschodniej i obu lożach są kolebkowe z lunetami na gurtach. Absyda przykryta jest półkolebką, kaplice i przedsionek sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi o zanikających szwach, przejścia między kaplicami - kolebką. W zakrystii zachodniej jest strop zwierciadlany z fasetą. Z prezbiterium do obu zakrystii prowadzą drewniane portale zwieńczone rokokowymi kartuszami.
Polichromia jest późnobarokowa (około 1758), autorstwa Józefa Mayera (Meyera), nadwornego malarza króla Augusta III. Wykonana techniką mieszaną al fresco i al secco. Została później przemalowana i była kilkakrotnie restaurowana. Jest to cykl przedstawień związany głównie z osobami apostołów, kultem NMP oraz św. Józefem Kalasantym, patronem pijarów. Między innymi na sklepieniu prezbiterium jest plafon z Trójcą Świętą, a na ścianach sceny Rozesłania Apostołów, w nawie - na sklepieniu iluzjonistyczna kopuła ze sceną Adoracji Monogramu Maria (Matki Boskiej Chełmskiej), na tęczy Matka Boska Łaskawa, od strony chóru Adoracja św. Jana Kalasantego, po bokach Estera przed królem Ahaswerusem i Judyta z głową Holofernesa. W kaplicach są plafony z Przypowieścią o Opatrzności Boskiej, Adoracją Atrybutów św. Jana Kalasantego, Cudem z Hostią św. Antoniego oraz Nadaniem Przykazań Mojżeszowi, Stworzeniem Świata i symbolem Grzechu Pierworodnego oraz Zaślubinami Józefa i Marii. W kruchcie - Dawid koncertujący i Modlitwa grzesznika z faryzeuszem. Nad wejściem kartusz z sygnaturą malarza. Elementy figuralne uzupełnia iluzjonistyczna architektura, girlandy kwiatów, muszle i kartusze.
Większość drewnianych elementów wyposażenia (ołtarze, ambona, chrzcielnica czy stojące przy filarach nawy rzeźby Doktorów Kościoła) wykonał Michał Filewicz, związany z tzw. lwowską szkołą rzeźby barokowej. Prace wykończeniowe trwały prawie do końca XVIII wieku.
Ołtarz główny jest rokokowy (zapewne z 1756), architektoniczny, przebudowany i uzupełniony w latach 1774 - 1775 przez Filewicza. W części środkowej znajduje się barokowy krucyfiks (XVII wiek) w rokokowej ramie. Ołtarze boczne są rokokowe (3. ćwierć XVIII wieku), niearchitektoniczne. Ponad murowanymi, polichromowanymi mensami zawieszone są XVIII-wieczne obrazy w rzeźbionych ramach: św. Antoniego Padewskiego, św. Józefa z Dzieciątkiem, Adoracji Matki Boskiej z Dzieciątkiem przez św. Józefa Kalasantego (malowany zapewne przez Szymona Czechowicza), Matki Boskiej Łaskawej, św. Kajetana z Dzieciątkiem i Matką Boską (zapewne także pędzla Czechowicza), Przemienienia Pańskiego (kopia wg Rafaela).
Ambona i chrzcielnica wraz z nadbudową są analogiczne, rokokowe (1774 - 1775), drewniane, malowane i złocone. Obie z rzeźbami puttów na baldachimach. Na zaplecku pod baldachimem chrzcielnicy jest scena chrztu w Jordanie i XVIII-wieczna krata. Parapet chóru muzycznego jest rokokowy (3 ćwierć XVIII wieku), zwieńczony wazonami na cokołach. Późnobarokowa jest balustrada przed ołtarzem głównym (2. połowa XVIII wieku) oraz między innymi cztery konfesjonały (3 ćwierć XVIII wieku) i umeblowanie zakrystii.
W kościele znajdują się obrazy: Św. Augustyn Zwalczający Heretyków (2 połowa XVII wieku), Matka Boska Bolesna (XVII/XVIII wiek), Św. Józef Kalasanty (2. połowa XVIII wieku) oraz epitafia z szarego marmuru: Józefa Kalasantego Świrskiego (zm. 1810) i Scholastyki ze Szlubowskich Świrskiej (zm. 1833). Wśród paramentów liturgicznych jest między innymi późnobarokowa monstrancja - wysadzana sztucznymi kamieniami, z figurkami NMP Marii Assunty oraz archaniołów Michała i Gabriela; kielichy: regencyjny, późnobarokowe, klasycystyczne, puszka barokowa, pacyfikał barokowy, relikwiarze rokokowe, pieczęć królewska Jana Kazimierza oraz ornaty, dalmatyki i kapy z XVIII - XIX wieku.
Na dziedzińcu przed fasadą stoją dwie analogiczne, symetrycznie ustawione, późnobarokowe (XVIII wiek) figury Matki Boskiej Łaskawej i św. Józefa Kalasantego. Umieszczone one zostały na wysokich, murowanych słupach stojących na rozbudowanych cokołach, opiętych pilastrami i zwieńczonych wydatnym gzymsem.
kolegium pijarskie
Pierwotny, drewniany budynek kolegium pijarskiego został wzniesiony w latach 1668 - 1672. Następny, murowany przed 1714. Po 1720. został przebudowany i powiększony przez Dominika Bellottiego. Podczas rozbiorów kolegium zamieniono na gimnazjum austriackie, później rosyjskie, w 1823 zostało ono zlikwidowane. Po usunięciu pijarów z Chełma w 1864 budynek był wykorzystywany na potrzeby oświatowe, później przez różne instytucje. Obecnie jest podzielony między parafię i Muzeum Ziemi Chełmskiej.
Budynek dawnego kolegium jest barokowy, częściowo pozbawiony cech stylowych. Piętrowy, podpiwniczony. Ma trzy, nierównej długości skrzydła ujmujące wraz z kościołem (do którego przylega od zachodu) obszerny, zbliżony do kwadratu dziedziniec, otwarty częściowo od frontu. Skrzydło frontowe i tylne wysunięte są ryzalitowo poza elewację skrzydła poprzecznego. Skrzydło frontowe niegdyś było dwu-, obecnie jest jednotraktowe. Skrzydło tylne pierwotnie było półtoratraktowe, z korytarzem od strony dziedzińca, teraz częściowo jest jednotraktowe. W skrzydle poprzecznym pomiędzy dwoma traktami biegnie korytarz. Skrzydło tylne połączone jest z kościołem poprzez zakrystię w parterze i lożę na piętrze. W jego przyziemiu znajduje się brama przejazdowa prowadząca z dziedzińca na dawne podwórze gospodarcze, sklepiona spłaszczoną kolebką z małymi lunetami.
Elewacje budynku nie mają podziałów, ozdobione są jedynie gzymsem wieńczącym, profilowanym, częściowo wzmocnione skarpami. Otwory bramy zamknięte są koszowo, mają szerokie opaski z kluczami. Przęsła bramne obu elewacji ujęte są przez całą wysokość lizenami. Ponad bramą od strony dziedzińca, w prostokątnej płycinie jest malowidło z postacią Chrystusa. Dachy budynku są dwuspadowe, nad ryzalitami trójpołaciowe, kryte blachą.
Na parterze znajdują się pomieszczenia sklepione kolebkowo-krzyżowo, na piętrze nakryte sufitami. W dwóch salach skrzydła frontowego są sufity lustrzane z fasetami.
źródła
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 - powiat chełmski, Warszawa 1968
2. S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego: zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009