Pierwszy kościół w Tomaszowie Lubelskim ufundował w roku 1627 Tomasz Zamoyski, parafię erygowano w 1674 roku
Z powodu złego stanu świątyni w 1727 roku wystawiono nową (wg innych źródeł gruntownie odrestaurowano starą) – tę która istnieje do dziś. Jej fundatorem był Michał Zdzisław Zamoyski, wojewoda smoleński. Był remontowany w latach 2006–2008. Jest to jeden z najbardziej znanych kościołów drewnianych w Polsce – choć jego wartość nie zawsze była doceniana. W 1910 przed rozebraniem (w to miejsce miał stanąć nowy, murowany) uratował go Maurycy hr. Zamoyski.
Kościół parafialny Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, św. Trójcy, św. św. Jana Chrzciciela i Tomasza Kantaryjskiego jest orientowany, drewniany (oprócz murowanego skarbca) o konstrukcji wieńcowej z uciętymi ostatkami(wg Katalogu zabytków… - zrębowej), posadowiony na podmurówce z cegły, oszalowany. Z więźbą dachową typu krokwiowo-jętkowego z tzw. stolcem leżącym, kołkowaną. W rzucie ma kształt prostokąta z częściowo wysuniętym prezbiterium. Składa się z prostokątnej kruchty – z przylegającymi do niej po bokach dwiema wieżami – korpusu nawowego i prostokątnego, szerokością równego nawie głównej i prosto zamkniętego prezbiterium.
Jest trójnawowy, pseudobazylikowy (nawa główna wyższa od bocznych, ale bez własnych okien). Trójprzęsłowa nawa główna otwiera się na nawy boczne arkadami wspartymi na czterech parach słupów. Są one smukłe, zwężają się ku górze, ich wysokie postumenty są zwieńczone kapitelami z ogzymsowanymi impostami. Każdemu z przęseł odpowiadają kaplice wydzielone w nawach bocznych. Są one oddzielone od siebie rodzajem wydatnych filarów przyściennych (skrzyń), na rzucie wydłużonego trapezu, mieszczących składziki sprzętów kościelnych. W przedłużeniu naw bocznych umieszczone są przedsionki ze schodkami na piętra, za nimi znajduje się skarbiec (z lewej strony prezbiterium, nieco wysunięty z lica elewacji północnej) i zakrystia (z prawej). Nad skarbcem i zakrystią są dawne kaplice Matki Boskiej Różańcowej i Przemienienia Pańskiego, otwarte na prezbiterium dużymi arkadami w listwowym obramieniu, z balustradkami w dolnych częściach. W narożu między zakrystią i prezbiterium jest niewielka przybudówka, późniejsza, pełniąca rolę przedsionka do zakrystii.
W dolnych partiach wież jest skład sprzętów kościelnych (lewa) i wejście na piętro (prawa). Partie piętrowe nad kruchtą i wieżami otwarte są na nawę trzema arkadami. Właściwy chór muzyczny jest nadwieszony na całą szerokość korpusu nawowego, z dodatkowym załamaniem wychodzącym na nawę główną. Belka tęczowa oddzielająca nawę od prezbiterium ma oryginalny kształt – na końce wewnętrzne dwóch długich wsporników nałożone są krótsze beleczki, a na nich wsparty półkolisty łuk. Na nim duży, rzeźbiony krucyfiks, po bokach figury Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty (zapewne 1 połowa XVII wieku).
Nawa główna i prezbiterium przykryte są, na tej samej wysokości, pozornym sklepieniem kolebkowym (przy zachodniej ścianie nawy przechodzi ono w ostrołuk). Nawy boczne i kaplice – sklepieniami kolebkowymi stożkowymi, skarbiec sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, pozostałe pomieszczenia stropami. Nawę główną i prezbiterium obiega szeroki, profilowany gzyms wieńczący, nieco skromniejszy w nawach bocznych i kaplicach. Naroża wszystkich węgłów obite są deskami, tworzącymi pseudolizeny.
Fasada jest dwukondygnacyjna, kondygnacje oddziela daszek okapowy i umieszczony nad nim balkon z ażurową balustradą, Wejście do kościoła znajdujące się na osi fasady ujęte jest w profilowany portal w uszatym obramieniu. Nad nim (w drugiej kondygnacji) znajduje się prostokątne okno, ponad oknem rzeźby Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z Dzieciątkiem i dwóch świętych niewiast po bokach (1 połowa XVII wieku). Ścianę wieńczy gzyms, nad nim jednospadowy daszek przykrywający piętrową część kruchty i dopiero powyżej trójkątny szczyt, znacznie cofnięty.
Dwie wieże flankujące fasadę są wysunięte przed jej lico. Wieże są trójkondygnacyjne, w części parterowej mają okrągłe okna osadzone w kwadratowych obramieniach, na piętrze okna prostokątne (na wysokości tego w środkowej części fasady) , na trzeciej kondygnacji, oszalowanej w jodełkę, małe okna w formie podłużnego owalu. Poszczególne kondygnacje wież są zaznaczone przez widoczne końcówki belek nad parterem oraz wydatny gzyms przykryty daszkiem okapowym nad piętrem. Wieże przykryte są brogowymi, lekko wklęsłymi dachami o czterech połaciach w kształcie trapezów. Przechodzą one w niskie, ośmioboczne pseudolatarnie z okienkami w kształcie leżących owali w każdej ścianie. Na nich osadzone są ośmiopołaciowe cebulaste hełmy z wysokimi iglicami, zwieńczone żelaznymi krzyżami.
Ściany nawy oszalowane są poziomo, ściany prezbiterium – pionowo na nakładkę, naroża podkreślono pseudolizenami. Podwalina z zewnątrz osłonięta jest szerokim daszkiem gontowym. Natomiast w zwieńczeniu ścian dookoła kościoła biegnie szeroki, podbity fasetowo deskami okap. Dachy nad korpusem i prezbiterium są wysokie, dwuspadowe. Na kościele nie ma sygnaturki. Okna prostokątne, oprócz tych w pierwszej i trzeciej kondygnacji wież. Pod prezbiterium i skarbczykiem znajdują się krypty.
Ołtarz główny jest manierystyczny (1 połowa XVII wieku, później przerabiany), architektoniczny, trójosiowy z bramkami, jednokondygnacyjny, ze szczytem. Szczyt ujęty jest pilastrami hermowymi, zwieńczony ornamentem akantowym i okazałą glorią z Duchem Św. w postaci gołębicy. W polu środkowym ołtarza słynący cudami obraz Matki Boskiej Szkaplerznej (1 połowa XVII wieku), w rokokowej ramie, z licznymi wotami wokół niej, koronowany diademami papieskimi 17 lipca 1994 przez nuncjusza apostolskiego arcybiskupa Józefa Kowalczyka. W końcu XVIII wieku został on przeniesiony z kościoła trynitarzy w Tomaszowie. Na zasuwach NMP Niepokalanie Poczęta (2 połowa XVIII wieku) oraz Zwiastowanie (XVI wiek). W polach bocznych św. Jan Chrzciciel i św. Tomasz Apostoł (1 połowa XVII wieku), malowane na desce. Tabernakulum rokokowe (po połowie XVIII wieku).
Ołtarze boczne są architektoniczne, jednoosiowe ze szczytami, późnobarokowe (trzy pary analogicznych, 1 połowa XVIII wieku). W pierwszej parze od ołtarza głównego obrazy św. Wojciecha (XVII wiek) i św. Mikołaja. Druga para z akantowymi ażurowymi uszakami, w lewym obraz Archanioła Michała, w prawym św. Antoniego Padewskiego. W trzeciej parze – w lewym ołtarzu św. Józef, w prawym św. Walenty.
Ambona jest wczesnobarokowa (1 połowa XVII wieku), z postaciami czterech ewangelistów namalowanymi na korpusie i wysmukłym baldachimem w kształcie glorietty, zwieńczonym rzeźbą Michała Archanioła. Chrzcielnica regencyjna (1 połowa XVIII wieku), drewniana na podstawie kamiennej, w kształcie kielicha puklowanego, wzmocniona żelaznymi prętami (druga w kruchcie, kamienna, prymitywna). Do zabytkowego „umeblowania” należy jeszcze m.in. para stall rokokowych (2 połowa XVIII wieku), jeden konfesjonał barokowy i dwa rokokowe, rokokowy prospekt organowy, z rzeźbą króla Dawida. Do tego regencyjny feretron, barokowe obrazy, barokowy krucyfiks i krzyże ołtarzowe, zabytkowe ornaty oraz bogaty księgozbiór łaciński i unicki (XVIII - XIX wiek).
Obok kościoła, od frontu, stoi dzwonnica (prawdopodobnie z początku XVIII wieku). Drewniana, konstrukcji słupowo-ramowej, na podmurowaniu, oszalowana deskami. Typu „obronnego” – czworoboczna, o lekko pochyłych ścianach, z nadwieszoną izbicą. Ma dwa prostokątne otwory wejściowe od frontu, a w górze po cztery otwory dzwonowe z każdej strony, zamknięte półkoliście. Izbicę wieńczy profilowany gzyms, a w dole fartuch jej szalunku jest ozdobnie wycinany. Dach ma namiotowy pobity gontem, zwieńczony ozdobnym balasem z żelaznym krzyżem na szczycie.
Przed wejściem do kościoła stoi kamienna rzeźba anioła z krzyżem trynitarskim na piersi (około połowy XVIII wieku), a tuż przy ogrodzeniu kapliczka przydrożna (prawdopodobnie XVII wiek). To okrągła kolumna na cokole zwieńczona wspartą na konsolkach czworoboczną kapliczką. Kapliczka ma opilastrowane narożniki, arkadowe wnęki i namiotowy daszek, kryty dachówką.
Za kościołem znajduje się współczesna Droga Krzyżowa z rzeźbami w piaskowcu wykonanymi przez Jana Pastuszka z Józefowa.
Do zabytkowego zespołu kościoła należą też: plebania, dawna wikarówka i dawna organistówka. Plebania (zapewne 1 połowa XIX wieku) jest drewniana o konstrukcji zrębowej, na ceglanej podmurówce, oszalowana pionowo deskami. Zbudowana na rzucie prostokąta, parterowa, z facjatką od frontu i z nowymi murowanymi przybudówkami od wschodu i południa. Jest dwutraktowa, z sionką, przedpokojem i salonem na osi. Dach ma naczółkowy, z daszkami okapowymi po bokach.
Dawna wikarówka (1803, później przekształcona) jest murowana z cegły i otynkowana. Prostokątna, parterowa, dwutraktowa, z późniejszą drewnianą przybudówką od zachodu i nowszą werandą od frontu. Dach dwuspadowy. Dawna organistówka (1 połowa XIX wieku) jest drewniana, konstrukcji zrębowej, na podmurówce, oszalowana deskami. Prostokątna, parterowa, od południa ma nowszą murowaną przybudówkę. Dwutraktowa, z dwiema sionkami od frontu. Wnętrza kryte są stropami belkowymi. Dach czterospadowy.
Tomaszowski kościół jest jedynym na Zamojszczyźnie drewnianym kościołem dwuwieżowym i przykładem pełnego zastosowania form barokowych w drewnie. Rozwiązanie wnętrza wskazuje na zdolnego architekta, prawdopodobnie związanego z dworem Zamoyskich.
Źródła:
Jan Górak, Kościoły drewniane Zamojszczyzny, Zamość 1986
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.VIII, z. 17 - Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982