Naturalna wyniosłość lessowa leżąca u zbiegu rzek Czechówki i Bystrzycy połączona ulicą Zamkową z bezpośrednio sąsiadującym Wzgórzem Staromiejskim.
Wzgórze Zamkowe położone jest między ulicami: Aleja Tysiąclecia od północy, Aleja Unii Lubelskiej od wschodu, Wzgórze Staromiejskie od południowego zachodu i Plac Zamkowy od zachodu.
Badania archeologiczne potwierdzają, że Wzgórze było miejscem wzniesienia pierwszego grodu, bardzo trudnego do zdobycia ze względu na naturalne walory obronne, o których decydowały znajdujące się od południa i wschodu tereny podmokłe i rozlewiska (obecnie osuszone), w tym tzw. Wielki Staw Królewski, widoczny na miedziorycie Jerzego Brauna i Abrahama Hogenberga z 1618 roku.
Gród mógł powstać około VIII wieku, na miejscu wcześniejszej osady z VI wieku.
W końcu X wieku powiększający się gród otoczono drewniano – ziemnymi umocnieniami, do których w XIII wieku włączono murowaną wieżę obronną (donżon).
Gród lubelski stał się ośrodkiem administracji państwowej i kościelnej, siedzibą urzędu wojskiego lubelskiego, powstała tu również kasztelania.
Henryk Sandomierski i Kazimierz Sprawiedliwy docenili przydatność Lublina jako zaplecza gospodarczego i militarnego dla wypraw na Księstwo Halickie, Brześć, Drohiczyn i Jaćwież.
Kazimierz Wielki kazał gród umocnić i przebudować, wzniesiono wtedy gotycki zamek, rozbudowany później w stylu renesansowym, który popadł w ruinę wskutek działań wojennych w XVII wieku i ostatecznie został rozebrany w XVIII wieku.
Do dzisiaj zachowała się tylko XIII – wieczna romańska wieża zwana donżonem, gotycka kaplica św. Trójcy oraz fragment gotyckiej baszty zwanej żydowską.
Obecny, neogotycki kompleks budynków wzniesiono w latach 1824 – 1826 z przeznaczeniem na więzienie miejskie, służył rosyjskim i austriackim władzom zaborczym, niemieckim okupantom oraz władzom PRL do 1954 roku. Obecnie jest siedzibą Muzeum Lubelskiego.
Kalendarium
1224 – pierwsze wzmianki mówiące o kasztelanach lubelskich
XII wiek – w północno – zachodniej części tego terenu istniał nieduży cmentarz
połowa XIII wieku – wzniesiono murowany donżon
XIV wiek – budowa zamku gotyckiego wraz z kaplicą
XIV/XV wiek – przebudowa zamku, ozdobienie gotyckiej kaplicy św. Trójcy wschodnimi malowidłami
około 1530 rok – przebudowa zamku w stylu renesansowym
1635 – król Władysław IV zlecił staroście lubelskiemu restaurację budowli
1649 – 1651 – zamek był oparciem dla wojsk walczących z Kozakami i Szwedami
1655 - 1657 – podczas potopu szwedzkiego zamek został niemal całkowicie zburzony
1795 – zamek popadł w całkowitą ruinę
1823–1826 –budowa więzienia na miejscu dawnego zamku według projektu Jana Stompfa
1897 – prace konserwatorskie, w wyniku których odkryto malowidła bizantyńsko-ruskie w kaplicy zamkowej
II połowa XIX wieku – 1954 – zamek pełni funkcję więzienia
1954 – budynek zostaje przeznaczony na cele kulturalne
1957 – otwarcie muzeum
lata 70., 80. XX wieku – prace konserwatorskie
2008 – zakończenie gruntownego remontu budynku
