Pałac w Trzeszczanach
W XIX wieku Trzeszczany należały do rodziny Teleżyńskich, od końca XIX wieku (lub początku XX wieku) do Ksawerego Bielskiego herbu Jelita, później aż do 1945 do jego syna Jana
Była to jedna z najokazalszych w okolicy rezydencji ziemiańskich. Po wojnie majątek został rozparcelowany, w 1952 park z zabudowaniami i dawny folwark przejął Państwowy Ośrodek Maszynowy. W 1993 całość stała się własnością Gminy Trzeszczany. Od 2006 zespół pałacowo-parkowy należy do prywatnego przedsiębiorcy.
W skład założenia wchodzi pałac frontem zwrócony na północny zachód, zarządcówka i oficyna położone na zachód od pałacu oraz spichlerz i stajnia na południowy wschód od niego (wszystkie budynki z 1. połowy XIX wieku, murowane z cegły i otynkowane). Od tyłu i wschodu są pozostałości parku.
Pałac został wzniesiony na początku XIX wieku, zapewne w końcu XIX wieku lub na początku XX wieku rozbudowany i częściowo przekształcony. Obecnie w złym stanie, nieużytkowany. Jest klasycystyczny, piętrowy, na planie prostokąta, z parterowymi przybudówkami przy krótszych bokach, zapewne późniejszymi (zachodnia, pierwotnie oszklona, służyła jako ogród zimowy).
Główny akcent 11-osiowej elewacji frontowej stanowi czterokolumnowy portyk w wielkim porządku, zwieńczony gładkim, trójkątnym, ogzymsowanym frontonem. Na obu krańcach tej elewacji znajdują się wydatne, dwuosiowe ryzality, zwieńczone również trójkątnymi, mniejszymi przyczółkami.
Pośrodku elewacji tylnej trójosiowy ryzalit, zwieńczony trójkątnym szczytem z oculusem w tympanonie. Jego dolna kondygnacja wzmocniona jest masywnymi przyporami. Pierwotnie na parterze poprzedzał go taras, na piętrze zaś biegnący przez całą jego szerokość balkon z misterną, żelazną balustradą.
Na zewnątrz narożniki budynku ujęte są pilastrami, które podtrzymują wieńczące elewacje belkowanie. Pilastrami dzielona jest także część fasady zamknięta ramami portyku. Gładko otynkowane elewacje obiega dookoła skromny gzyms międzykondygnacyjny. Otwory okienne i drzwiowe są prostokątne, ujęte w profilowane obramienia z kluczami, w dolnej kondygnacji ryzalitu tylnego okna zamknięte półkoliście. Dach naczółkowy z okapem, nad ryzalitami daszki dwuspadowe, kryte blachą.
Dolna kondygnacja pałacu, niższa przeznaczona była głównie na cele mieszkalne, górna na reprezentacyjne. Obie kondygnacje mają podobny układ dwutraktowy, symetryczny. Na parterze, na osi traktu frontowego jest obszerna sień z klatką schodową. Jednobiegowe, drewniane schody mają cechy klasycystyczne. W trakcie tylnym usytuowana jest wysunięta ryzalitowo duża sala jadalna. Nad nią, na piętrze sala balowa ze skromną dekoracją stiukową. Po bokach trzy salony w układzie amfiladowym.
Obok pałacu stoi parterowa, prostokątna oficyna (zamieszkana, odnowiona). Ściany mają podział ramowy, okna ujęte są pilasterkami. Dach dwuspadowy, z trójkątnymi, ogzymsowanymi szczytami, oddzielonymi daszkiem okapowym, kryty blachą. Budynek zarządcówki jest prostokątny, parterowy, z czterofilarowym portykiem na osi i czterospadowym dachem.
Okazały budynek spichlerza jest klasycystyczny, prostokątny, parterowy. Elewację frontową poprzedza czterokolumnowy, wgłębny portyk, jedną z elewacji bocznych portyk dwukolumnowy, także wgłębny, ale ślepy. Po bokach portyku frontowego znajdują się płytkie nisze ujęte rustyką, mieszczące po dwa małe okienka. Elewacje obiega gzyms kordonowy, pod okapem gzyms profilowany. Prostokątny, wydłużony budynek stajni ma czterokolumnowy portyk przy elewacji bocznej, nakryty jest dachem dwuspadowym.
Rozległy park, założony na nierównym terenie (podkreślającym jego malowniczość), obecnie zaniedbany, pierwotnie był dwustylowy. W najbliższym otoczeniu pałacu przeważał styl francuski (gładko utrzymane gazony, klomby dywanowe, strzyżone szpalery grabowe i inne, nisko strzyżone żywopłoty, ukształtowane jako półkule krzewy bukszpanowe). Dalsza część parku, z bardziej bujną roślinnością i przeważnie liściastym starodrzewiem miała charakter ogrodu angielskiego. W 1928 układ parku został zmodyfikowany, wytyczono nowe alejki, pojawiły się nowe nasadzenia.
Źródła:
R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, cz.2, t. VI – województwo bełskie, Ziemia Chełmska województwa ruskiego, Warszawa 1989
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 6 – powiat hrubieszowski, Warszawa 1964