Dzisiejsza data:

Pałac Lubomirskich w Niezdowie

            W skład założenia wchodzi pałac frontem zwrócony na północny wschód i dwa pawilony usytuowane symetrycznie na południowy zachód od niego (dawniej także kuchnia, obecnie nieistniejąca, położona na południowy wschód) oraz pozostałości założenia parkowego od frontu. Budynki są murowane z cegły i otynkowane.

            Pałac został wzniesiony w latach 1776 – 1804 (za Katalogiem Zabytków…, według innego źródła w latach 1785 – 1787) przez Aleksandra Lubomirskiego, kasztelana kijowskiego, właściciela pobliskiego Opola Lubelskiego, jako letnia rezydencja, wkrótce po jego ślubie z Rozalią z Chodkiewiczów. Projekt wykonał nadworny architekt księcia, Franciszek Degen (według wcześniejszych przypuszczeń był to Dominik Merlini). W czasach Lubomirskich Niezdów nie był odrębną siedzibą, tylko częścią składową opolskiego założenia pałacowego (wskazuje na to między innymi brak zaplecza gospodarczego).

            Po śmierci Aleksandra Lubomirskiego w 1804 majątek odziedziczyła jego córka Rozalia Aleksandra, zamężna z Wacławem Rzewuskim. W latach 1847 – 1869 pałac został znacznie przebudowany przez Wydrychiewiczów (w 1847 majątek kupił od Rzewuskiej Kazimierz Wydrychiewicz, który zamieszkał tu na stałe). Przekształcenia objęły zarówno elewacje pałacu, jak i jego wnętrza, ale charakter stylowy budowli został zachowany. W 1871 Niezdów został sprzedany Franciszkowi Kleniewskiemu. Za czasów Kleniewskich nowy kształt zyskał przypałacowy park (autorem projektu zrealizowanego w 1905 był Walerian Kronenberg). Podczas I wojny światowej pałac został uszkodzony, odbudowano go. W 1922 majątek przeszedł w ręce zgromadzenia Sióstr Służek NMP Niepokalanej. Faktycznym właścicielem pałacu – z powodu wcześniejszego zadłużenia majątku – zakon stał się dopiero w 1939.

           Podczas II wojny światowej pałac był siedzibą gestapo. Po wojnie i przejęciu dóbr przez skarb państwa majątek został podzielony. Część parku o powierzchni 15 ha przekazano Powiatowej Radzie Narodowej w Opolu, oficyny i przyległy do nich skrawek ogrodu pozostawiono w użytkowanie siostrom, natomiast sam pałac, przez ponad dziesięć lat pozbawiony użytkownika, stopniowo ulegał dewastacji. W 1957 przeprowadzono remont pałacu i zaadaptowano go na cele rekreacyjno – oświatowe. W latach 1967 – 1994 mieściła się w nim szkoła zawodowa, później odzyskał go zakon. W 2005 zakonnice sprzedały nieruchomość prywatnemu nabywcy.

           Pałac jest klasycystyczny, założony na planie prostokąta z ryzalitem i czterokolumnowym portykiem na osi od frontu. Ma dwie kondygnacje plus mieszkalne poddasze dobudowane w latach 1847 - 1869, portyk jest podpiwniczony. Na zewnątrz pierwsza kondygnacja jest boniowana. Otwory okienne w pierwszej i drugiej kondygnacji są prostokątne, te na piętrze mają dodane w latach 1847 - 1869 obramienia i nadokienniki. Z tego samego okresu pochodzą sztukatorskie medaliony z kobiecymi główkami zdobiące pas między kondygnacyjny. Do utworzenia poddasza wykorzystano pierwotny, szeroki fryz pod gzymsem wieńczącym, wewnątrz którego przebito małe, kwadratowe, bliźniacze okienka. Dzięki temu nie trzeba było podwyższać murów, zlikwidowano tylko dawne strychy i obniżono dach (co w dużym stopniu zmieniło sylwetę pałacu).

           Piętrowy portyk w fasadzie (o czterech kolumnach jońskich) poprzedzony jest schodami, zwieńczony trójkątnym szczytem z herbem Śreniawa w tympanonie. W przyziemiu ryzalitu znajdują się trzy otwory wejściowe. Środkowy (pierwotny) jest prostokątny, z marmurowym, uszatym portalem o charakterze późnobarokowym. Dwa boczne zamknięte są półkoliście (1847 - 1869), ujęte w profilowane obramienia. W drugiej kondygnacji pośrodku jest prostokątny otwór drzwiowy z balkonem (1847 - 1869), w obramieniu analogicznym jak te w oknach na piętrze. Po bokach pochodzące z tego samego okresu dwie półkoliste nisze z rzeźbami na ozdobnych konsolkach, w obramieniach z trójkątnymi tympanonikami (według A. Sołtys nisze są neorenesansowe w formie). Od strony elewacji tylnej znajdował się taras (obecnie rozebrany?), ponad nim późniejszy balkon. Gzyms z ząbkowaniem wieńczący elewacje pochodzi z okresu przebudowy 1847 - 1869. Dach jest czterospadowy, obniżony, z kominami na kalenicy i wtórnymi wystawkami, kryty blachą.

           Wnętrze ma układ dwutraktowy, o niemal identycznym rozplanowaniu parteru i piętra. Na parterze na osi znajduje się obszerny hall na rzucie koła. Na piętrze ponad hallem i ryzalitem jest okrągła sala balowa. Przy niej, w narożniku północno-zachodnim reprezentacyjna, żeliwna klatka schodowa (1847 - 1869) i korytarz. Klatkę tę, która zastąpiła poprzednią, utworzono poprzez poszerzenie ściany dawnego westybulu po stronie zachodniej. Szeroki prześwit zyskał obramienie z dekoracji sztukatorskiej w typie historyzującym. W części północno-wschodniej znajduje się pokój i gospodarcza klatka schodowa (także 1847 - 1869) z żeliwnymi, kręconymi schodkami, które prowadzą na mansardę. W drugim trakcie, ogrodowym, za salą balową są dwa prostokątne salony (większy i mniejszy), w narożnikach małe pokoiki.

           Jedynie w dwóch pomieszczeniach zachował się pierwotny, XVIII-wieczny wystrój wnętrz, nieco tylko zatarty przez późniejsze przeróbki. Jedno to bawialnia – niewielkie, prostokątne wnętrze o jednym oknie i dwóch porte–fenetrach, w całości pokryte sztukateriami. Jest to przykład lekkiej i subtelnej dekoracji wczesnoklasycystycznej typu francuskiego. Podziały tworzone są przez prostokątne płyciny i supraporty pokryte sztukaterią naśladującą biały, żyłkowany marmur. Szerokie pasy bordiury otaczającej gładkie powierzchnie płycin tworzy groteska w układzie kandelabrowym. W trzech supraportach umieszczono emblematy muzyczne, motywy waz, trójnogów, trąb i kołczanów, wzbogacone delikatną ornamentyką roślinną. Jest to tradycyjna symbolika, wskazująca na obecność pierwiastka żeńskiego (wnętrze przeznaczone dla kobiety). Dolną partię ścian w formie cokołu obiega boazeria pomalowana olejno na biało. Wyposażenie saloniku uzupełniał kominek oraz okrągły, klasycystyczny piec, który umieszczono w niszy o przekroju koszowym, dostosowanej do niego kształtem. Obecnie w tym miejscu stoi prostokątny piec kaflowy z 2. połowy XIX wieku.

           Drugim takim pomieszczeniem (największym i najbardziej reprezentacyjnym w pałacu) jest dwukondygnacyjna sala balowa, w terminologii A. Sołtys salon okrągły. Reprezentuje ona klasycyzm bardziej monumentalny i dojrzały. Ściany sali obiega osiem przyściennych, kanelowanych półkolumn z kompozytowymi głowicami. Podtrzymują one wydatne belkowanie (z rzędem perełek, kostek i wolich oczu), które wieńczy gzyms rozpięty na małych konsolkach o gęstym rozstawie. Pola pomiędzy kolumnami zdobią stiukowe, laurowe girlandy podwieszone na ich głowicach oraz gładkie, prostokątne płyciny przeznaczone zapewne do rozwieszenia obrazów. Poniżej ściany salonu wypełniają prostokątnie sklepione wnęki na przemian z otworami drzwiowymi, prowadzącymi do sąsiednich pomieszczeń. Ich obramienia, niemal identyczne, różnią jedynie motywy fali i żłobkowania w nadprożach. Salę nakrywa otwarta u góry kopuła z bogatą dekoracją stiukową. Ma ona formę kasetonów z rozetami występującymi w trzech odmianach – słonecznikowymi, wirującymi i akantowymi.

           W innych pomieszczeniach parteru i piętra występuje stiukowa dekoracja o motywach klasycystycznych, między innymi rozety, rogi obfitości, maszkarony, panoplia, wazy, stylizowane motywy roślinne. W westybulu i sali okrągłej oraz w obu pokojach bawialnych parteru i piętra przetrwały cztery klasycystyczne kominki z białego marmuru z płycinami i rozetami oraz żeliwnymi blachami wewnątrz, na których widnieje odlewana cyfra „AL” lub „L” pod mitrą książęcą. W pokojach zachowały się parkiety, piece kaflowe (całkowicie je wtedy wymieniono) i częściowo stolarka pochodzące z okresu przebudowy w latach 1847 - 1869.

           Pałac w Niezdowie stanowi połączenie elementów palladiańskiej Villa Rotonda (układ centralny) z układem wnętrz typowym dla tradycyjnego wiejskiego pałacu z końca XVIII wieku. Według A. Sołtys jest to realizacja słaba artystycznie, jednak stanowi pierwszą w ówczesnej Polsce próbę pogodzenia dwóch sprzecznych koncepcji – willi o regularnym, ściśle centralnym układzie z pałacem na planie podłużnym. Zauważalna jest dysproporcja pomiędzy architekturą budynku a dość wysokim poziomem wystroju. Prawdopodobnie Degen posłużył się gotowymi wzorami z atelier Merliniego (dlatego między innymi projekt pałacu przypisywany był początkowo temu drugiemu).

           Dwa analogiczne przypałacowe pawilony to prawdopodobnie dawne oficyny dworskie, wzniesione na początku XIX wieku – nietypowo, bo z tyłu pałacu. Każdy z nich ma rzut kwadratu, jest dwukondygnacyjny. Elewacja frontowa jest trzyosiowa, kondygnacje oddzielone gzymsem kordonowym, pod kalenicą dachu biegnie profilowany gzyms wieńczący. Dach czterospadowy, kryty blachą. Wnętrze jest dwutraktowe, z sienią na osi w przednim trakcie.

           Kuchnia została wzniesiona zapewne w 1. połowie XIX wieku (być może jeszcze w końcu XVIII wieku), od wschodu, przy bocznej drodze wiodącej do pałacu. Stopniowo ulegała dewastacji, ostatecznie w 1963 została rozebrana. Miała rzut prostokąta, była parterowa, z dwukondygnacyjnym ryzalitem od frontu i późniejszą, prostokątną przybudówką od tyłu. Dolna kondygnacja ryzalitu pierwotnie była otwarta łukami arkadowymi (potem je zamurowano) ze skośnymi skarpami na narożnikach. Górna, z kwadratowymi okienkami, rozczłonkowana była pilastrami i zwieńczona trójkątnym szczytem. Budynek nakrywał czterospadowy dach z niewielkimi prześwitami, kryty dachówką. Dachy nad ryzalitem i przybudówką były dwuspadowe, pokryte blachą, wnętrze budynku dwutraktowe.

           Początki przypałacowego parku sięgają zapewne XVIII wieku. Owalnicowy układ alei na wysokości pałacu jest przypuszczalnie pozostałością po regularnym, XVIII-wiecznym założeniu osiowym w typie francuskim. Na osi znajduje się staw. Rozwidlenie ścieżek parkowych, w które ujęte są pałac i podjazd, stanowiło niegdyś przedłużenie długiej alei łączącej Niezdów z rezydencją w Opolu. Kronenberg natomiast, nadając zachodniej części parku nieregularny układ ścieżek, nawiązał do nurtu romantycznego. W części północno-zachodniej park przechodził niegdyś w sosnowy las.

           Pałac jest w trakcie remontu, natomiast część parku będąca obecnie własnością gminy Opole Lubelskie została w trakcie niedawnej rewitalizacji przebudowana i przystosowana do potrzeb wypoczynkowo-rekreacyjnych (między innymi wykonano alejki parkowe, wielofunkcyjne boisko, plac zabaw, altany, nowe ogrodzenie, parking).

źródła:

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII – woj. lubelskie, z. 13 – pow. opolski, Warszawa 1962

Opole Lubelskie – na szlaku rezydencji magnackich, [tekst Z. Fronczek i in.], Opole Lubelskie [2013]

A. Sołtys, Pałacyk Aleksandra Lubomirskiego w Niezdowie, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 2001 (T. 46), z. 4

Grafika losowa