Ruiny zamku w Orłowie Murowanym
Założenie obronno-rezydencjonalne w Orłowie Murowanym (nazywane także fortalicją, zamkiem, zameczkiem), po którym pozostały ruiny, datowane jest na XVI - XVII wiek. Według Katalogu Zabytków… zostało ono wzniesione zapewne w 1. połowie XVII wieku, istniało w 1649, kiedy właścicielem Orłowa był Wacław Zamoyski, chorąży chełmski i kasztelan lwowski.
Założenie nie było duże, zajmowało powierzchnię o wymiarach w przybliżeniu 90 x 40 m. Miało chronić nie tyle przed regularną armią, ile przed rabusiami. Usytuowano je na naturalnym wzniesieniu (wysokim, stromym, niewykluczone, że dodatkowo nadsypanym) - północnej krawędzi terasy rzeki Wolicy, w miejscu trudno dostępnym, bo dodatkowo chronionym kiedyś od południa mokradłami.
Całość ma wyraźny zarys prostokąta, składa się z dwóch części: mieszkalnej (południowej) i tej samej szerokości, tylko nieco dłuższego przedzamcza (od północy), pełniącego funkcję gospodarczą. Oddzielone one były przekopem (suchą fosą), całość otaczała fosa napełniona wodą. W narożniku północno-zachodnim i północno-wschodnim zachowały się ziemne bastiony o prostokątnym, nieco zatartym narysie, niegdyś flankujące wjazd, który znajdował się od północy, na osi. W części mieszkalnej, dawniej na pewno zamkniętej murem obronnym, widnieją resztki fundamentów budynku murowanego z kamienia i cegły, zapewne na rzucie prostokąta. Tę część flankują dwa okazałe, narożne bastiony (od południowego wschodu i południowego zachodu) – kamienne z okładziną ceglaną, o kwadratowym narysie, zwężające się ku górze. Pomiędzy nimi fragment muru. W narożu południowo-zachodnim jest niewielka kwadratowa kazamata przesklepiona spłaszczoną kolebką.
Inwentarz z 1669 opisuje założenie z tzw. kamienicą (murowanym, piętrowym, szlacheckim domem mieszkalno-obronnym), z jedną izbą na drugiej kondygnacji oraz „sklepem” przyziemia, „pod którym piwnica”. Kamienica ta, rodzaj wieży mieszkalnej, mieści się w nurcie polskiej architektury rezydencjonalno-obronnej XVI wieku. Według R. Bartnik z pewnością została wybudowana w XVI wieku przez Trojanów (właścicieli Orłowa w XV - XVI wieku), razem z zabudową pomocniczą oraz umocnieniami, których pozostałością są zachowane naroża z wapienia, później obłożone cegłą. Całość założenia z tego okresu – bardziej rycerskiego niż szlacheckiego – reprezentuje dosyć prosty układ zabudowy.
W 1723 istniało już w tym miejscu inne, większe założenie dworsko-folwarczne. Znajdował się tu szlachecki dwór mieszkalny z gankiem i narożnikami-basztkami, półtoratraktowy budynek folwarczny, browar oraz inne budynki gospodarcze. Tę siedzibę, z murowano-drewnianym dworem (do istniejącej już „kamienicy” dostawiono drewniany budynek) można datować na późny XVII wiek i wiązać ją z Rafałem Sarbiewskim (ówczesnym właścicielem Orłowa), który być może nawet okresowo w niej zamieszkiwał.
Założenie to przetrwało do końca XVIII wieku, po pożarze w 1791 nie zostało już odbudowane. Około połowy XIX wieku było już w daleko posuniętej ruinie i w takim stanie pozostaje do dziś. Teren „fortalicji” porośnięty jest drzewami i krzewami, w części dawnego przedzamcza znajdują się współczesne zabudowania prywatne.
Około 500 m na południowy wschód od ruin położony jest zespół pałacowo-parkowy.
źródła:
-
R. Bartnik, Orłów i jego właściciele – dzieje rezydencji [w:] Dworki, pejzaże, konie, red. K. Stępnik, Lublin 2002
-
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 8 – powiat krasnostawski, Warszawa 1960