Cerkiew prawosławna i klasztor w Jabłecznej zostały ufundowane przez Jana Juriewicza Zabrzezińskiego i jego żonę Annę z Nasutów, pierwsze wzmianki o monasterze pochodzą z 1499 roku
Po 1596 roku jako jedyny ośrodek prawosławia w Rzeczpospolitej nie przyjął unii brzeskiej. Rozkwit przeżywał pod patronatem Leszczyńskich, był on też związany z napływem zakonników z klasztorów, które przyjęły Unię. Po roku 1875 stał się jednym z głównych centrów prawosławia na Podlasiu. W 1942 roku pożar zniszczył budynek klasztoru z biblioteką i archiwum w środku, a także uszkodził cerkiew. Zniszczenia odbudowano. Od roku 1974 mieści się tu Prawosławne Wyższe Seminarium Duchowne, w 1994 roku otwarto także Muzeum Cerkiewne, przedstawiające historię prawosławia na Podlasiu i dzieje monasteru.
Cerkiew św. Onufrego
Według legendy około 1498 roku wody Bugu osadziły na brzegu rzeki ikonę świętego Onufrego. W tym miejscu zbudowano drewnianą cerkiew. Obecna, murowana, zbudowana została w latach 1838-1840, według projektu Andrzeja Gołońskiego. W roku 1840 doszedł ikonostas z ikonami autorstwa Antoniego Jana Blanka.
Jest ona murowana, otynkowana, z imitacją boniowania. W stylu późnoklasycystycznym, orientowana. Na rzucie równoramiennego krzyża greckiego, z jednoprzęsłowymi ramionami. Nad ich skrzyżowaniem wznosi się kopuła na wysokim tamburze. Prezbiterium ujęte jest niskimi, prostokątnymi zakrystiami. Elewacje opięte są na narożach pilastrami, w szczytowych ścianach ramion są trójkątne naczółki. Fasada poprzedzona jest czterokolumnowym portykiem w porządku doryckim, w tympanonie współczesne malowidło grupy Deesis. Dachy kryte są blachą, dwuspadowe, nad zakrystiami dwupołaciowe. Czasza kopuły jest półsferyczna, zwieńczona tulejkowatym cokolikiem z gałką i krzyżem. Okna wysokie, zamknięte półkoliście, rozglifione.
Wewnątrz kopuła wsparta jest na pendentywach, spływających na czworoboczne filary. Ramiona krzyża otwarte są wysokimi arkadami, sklepione kolebkowo z lunetami. W zakrystiach są płaskie stropy. Część prezbiterialną oddziela od nawy głównej wysoki ikonostas. Malowidła ścienne, w stylu akademizmu z silnymi wpływami modernizmu, pochodzą z lat 1907-1909 W pendentywach są to przedstawienia Ewangelistów autorstwa D. P. Nowogrodzkiego, pozostałe malował Iwan Wolski, malarz z Ławry Poczajowskiej. W czaszy kopuły na tle gwiaździstego nieba znajduje się hierogram XP w glorii, w tamburze całopostaciowe przedstawienia proroków. W ramieniu północnym m.in. Chrystus na pustyni, Ilja Ihumen Poczajowski, Ofiarowanie. W ramieniu południowym m.in. Chrystus w Ogrójcu, Zaśnięcie Marii, Chrystus ze świętymi Antonim, Iwanem i Eustachym. W babińcu na sklepieniu gwiazda z napisem Teos w otoczeniu cherubinów, na ścianach Ocalenie św. Piotra z burzy, św. Piotr Pustelnik, Wskrzeszenie Łazarza. Nad wejściem Sąd Ostateczny wg Wiktora Wasniecowa.
Ikonostas pochodzi z roku 1907, został ufundowany przez protojerieja N. A. Kopiew. Jest eklektyczny, z elementami neoruskimi, dwukondygnacyjny, trzynastoosiowy. Jego skrajne człony są wysunięte i opinają filary, tworząc rodzaj kiwotów, z kokosznikami w zwieńczeniu. W rzędzie ikon miejscowych znajdują się: Hodegetria i Pantokrator oraz św. Hieronim Pustelnik, Ofiarowanie w Świątyni, święci Olga, Archidiakon Stefan, Eulogiusz biskup Aleksandrii, Afanzy Brzeski, Laurencjusz, Mikołaj i Jan Bojownik. W przęsłach skrajnych są najcenniejsze ikony, według tradycji XVI-wieczne (kilkakrotnie przemalowywane): po lewej Matka Boska Jerozolimska w otoczeniu szesnastu proroków, (zwana „Spełnienie przepowiedni proroczych”), w posrebrzanej sukience z końca XIX wieku, po prawej św. Onufry w srebrnej sukience z XIX wieku, grawerowanej w motywy pejzażowe, z wyciętym emaliowanym nimbem. Na carskich wrotach jest scena Zwiastowania oraz Ewangeliści. W rzędzie ikon świątecznych są prorocy i święci, na osi Ostatnia Wieczerza. W rzędzie proroków Trójca Święta w tradycji łacińskiej, cztery ikony par patriarchów oraz ikony z końca XIX wieku – Matka Boska Achtyrska i św. Serafin Sarowski.
Kiwoty mają formy analogiczne do ikonostasu, w nich ikony Matki Boskiej Iwirskiej i Matki Boskiej Częstochowskiej. Na wyposażeniu cerkwi są jeszcze m.in. feretrony w stylu neoruskim (przełom XIX/XX wieku), tron biskupi z ornamentem snycerskim o charakterze neoruskim (początek XX wieku), grób Chrystusa z neobarokowym sarkofagiem, rzeźbionymi i złoconym (XIX wiek), XIX-wieczne ikony, barokowy krzyż ołtarzowy (naprystolny) – 2 połowa XVII wieku.
Klasztor
Wybudowany został około 1840 roku. Usytuowany jest na północ od cerkwi. Jest murowany z cegły i otynkowany, dwuskrzydłowy, na planie litery L. Skrzydło zachodnie jest dziesięcioosiowe, północne ośmioosiowe. Ma dwie kondygnacje, elewacje bez podziałów. Dachy są niskie, czterospadowe, kryte blachą. Układ wnętrz dwutraktowy z korytarzem. W dolnej kondygnacji są masywne sklepienia krzyżowe, na piętrze sufity. W skrzydle zachodnim na parterze znajduje się kaplica klasztorna św. Jana Ewangelisty (dawny refektarz). Ikonostas został zmontowany w 1948 roku z fragmentów ikonostasów XIX/XX-wiecznych, zapewne z nieznanych cerkwi Chełmszczyzny. Kiwoty są w stylu rusko-bizantyjskim (przełom XIX/XX wieku), z ikonami św. Jana Ewangelisty, św. Onufrego i św. Stefana. Wśród ikon m.in.: Hodegetria (XVII wiek)
Zespół klasztorny ma dwa dziedzińce. Na wewnętrzny (z cerkwią), otoczony białym murem(z około połowy XIX wieku), wiedzie brama-dzwonnica. Stoi ona na osi cerkwi, została wzniesiona w tym samym czasie i podobnym stylu, co ona. Jest murowana z cegły, otynkowana i boniowana. W rzucie prostokątna, w części środkowej dwukondygnacyjna. W przyziemiu jest półkoliście zamknięta brama, w drugiej kondygnacji przeźrocze w formie triforium. Całość zwieńczona jest uproszczonym belkowaniem z gzymsem na kroksztynach i przykryta baniastym dachem z cebulastym hełmem. W elewacji zachodniej namalowane jest przedstawienie św. Onufrego na tle monasteru w Jabłecznej (przełom XIX/XX wieku). Boczne części dzwonnicy są jednokondygnacyjne, z dachami trójpołaciowymi.
Przy dziedzińcu zewnętrznym stoi główny budynek klasztorny (który znajduje się właściwie pomiędzy dziedzińcami) oraz dawny dom namiestnika klasztoru (przełom XIX/XX wieku). Jest to budynek zbudowany z grubych, drewnianych bali o konstrukcji zrębowej, oszalowany, na ceglanej podmurówce. Siedmioosiowy, z gankiem na czterech słupach i oknami w ozdobnych obramieniach. Na dziedziniec zewnętrzny wiodą dwie bramy ozdobione postacią św. Onufrego.
W 1908 roku w pobliżu, na nadbużańskich łęgach, zbudowano dwie kaplice z drewna. Ich architektura odwołuje się do tradycji budownictwa wschodnio-cerkiewnego.
Kaplica św. Ducha – znajduje się na wschód od budynków klasztornych, na sztucznym wzgórku nad Bugiem. Frontem skierowana jest na północ. Jest drewniana o konstrukcji zrębowej, na ceglanej podmurówce, oszalowana. Z więźbą dachową krokwiowo-jętkową, z „mnichem”. W rzucie prostokątna, zbliżona do kwadratu, jednoprzestrzenna. Prezbiterium jest kwadratowe, równe jej szerokością, prosto zamknięte. Od wschodu i zachodu ujęte dwoma kwadratowymi aneksami. W elewacji frontowej znajdują się szerokie wrota zamknięte odcinkowo, w ścianach bocznych i w aneksach zamknięte półkoliście okna. W dolnej części wydzielona jest okapem węższa, ślepa kondygnacja, na niej pozorne szczyty o łuku w ośli grzbiet. Dach jest niski, namiotowy, z ośmioma półkolistymi kokosznikami, zwieńczony ośmioboczną wieżyczką z cebulastym hełmem. Dachy nad prezbiterium i aneksami są trójpołaciowe. Wnętrze dostępne jest od frontu przez wielostopniowe, szerokie schody. Jest ono oszalowane, przykryte pozornym sklepieniem beczkowym (w prezbiterium niższym). Podłogi są deskowe. Tuż za czteroskrzydłowymi drzwiami znajduje się ikonostas z początku XX wieku. W środku również ikona Niepokalanego Poczęcia w tradycji barokowej (przełom XVIII/XIX wieku).
Kaplica Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny – również została zbudowana na sztucznym pagórku, na północ od zabudowań klasztornych. Frontem zwrócona jest na południe. Jest drewniana o konstrukcji zrębowej, na wysokiej, ceglanej podmurówce, oszalowana. W rzucie kwadratowa, z niższym i o połowę węższym prezbiterium oraz zakrystią od zachodu. Wysoki, sześciopołaciowy dach kryty jest blachą i zwieńczony wieżyczką z cebulastym hełmem. W narożach kaplicy są cztery analogiczne, mniejsze wieżyczki, pomiędzy nimi trójkątne szczyty. W elewacjach bocznych prostokątne okna. Nad prezbiterium dach jest dwuspadowy, nad zakrystią jednospadowy. Od frontu znajdują się szerokie wrota zamknięte koszowo, z płycinami dekorowanymi krzyżami. W szczycie namalowane jest Zaśnięcie NMP. Wnętrze dostępne jest od frontu przez wielostopniowe, szerokie schody. Wewnątrz kaplica przykryta jest pozornym sklepieniem beczkowym. Podłogi są z desek. Tuż za czteroskrzydłowymi drzwiami znajduje się ikonostas z 1908, wykonany w Moskwie. W jego zwieńczeniu ikona Zaśnięcie NMP. W środku również ikony XIX/XX-wieczne.
Źródła:
-
Antoni Jodłowski, Dzieje obiektów zabytkowych z wybranych miejscowości północno-wschodniej części województwa lubelskiego, Biała Podlaska 2000
-
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006
-
Janusz Maraśkiewicz, Aneta Semeniuk, Drewniane budownictwo sakralne. Powiat Biała Podlaska, Lublin 2001