Twierdza Dęblin
Cytadela została wybudowana w latach 1837 - 1845 według projektu gen. Iwana Daehna, pod kierunkiem podpułkownika inż. Rydzewskiego.
Inicjatorem jej powstania był gen. Iwan Paskiewicz, namiestnik Królestwa Polskiego, któremu car po upadku powstania listopadowego nadał na własność dobra dęblińskie (Dęblin przemianowano wtedy na Iwangorod). Miał to być jeden z punktów systemu obronnego (na linii: Modlin – Warszawa – Dęblin) na zachodnich rubieżach ówczesnego Imperium Rosyjskiego. Umocnienia o narysie pentagonalnym zostały usytuowane na prawym brzegu Wisły, przy ujściu Wieprza, na gruntach wsi Modrzyce. Od zachodu oparte o Wisłę, od wschodu osłonięte wachlarzem dwóch półbastionów i trzech bastionów połączonych kurtynami.
W 1847 twierdza została rozbudowana pod nadzorem gen. Karola Turny. Pogłębiono obronę, wysuwając przed kurtyny, na odległość 200 m, trzy lunety (generałów Małachowskiego, Dwernickiego i Rozłuckiego) oraz dwie reduty odległe o 300 m (generałów Kątskiego i Zajączka). Wzniesiono wtedy także samodzielny fort im. Gorczakowa (gen. Michał Gorczakow był w latach 1856 - 1861 namiestnikiem Królestwa Polskiego) na przeciwległym brzegu Wisły, na osi cytadeli.
Po 1859 twierdza została zmodernizowana według wskazań gen. Edwarda Todtlebena. Przy rozbudowie pracowali architekci Piotr Leon Karasiński i Mateusz Ornano-Chiaratelli. Prawdopodobnie także Henryk Marconi, gdyż zachowały się jego niezrealizowane projekty dwóch bram, neoromańskiej i neogotyckiej. Po 1878 umocnienia otoczono dodatkowo pierścieniem siedmiu fortów, wzmocnionych po 1890 roku. Cztery zlokalizowano na prawym brzegu Wisły (I – Młynki, II – Mierzwiączka, III – Dęblin, IV – Borowa),), trzy na lewym (V – Borek, VI – Wannowskiego/Nagórnik, VII – Głusiec). Twierdza była wówczas wybijająca się budowlą wojskową na świecie. Kształt, jaki zyskała odpowiadał najbardziej nowoczesnym wzorom, wypracowanym przez słynną rosyjską szkołę fortyfikacyjną.
W 1877 twierdza Iwangorod została połączona strategiczną linią kolejową Mława – Warszawa – Dęblin – Lublin – Kowel. W rok później oddano do użytku jej odgałęzienie Dęblin – Łuków. W 1885 powstała linia Dęblin – Kielce – Dąbrowa Górnicza, zwana linią iwangorodzką.
Kolejna modernizacja, przeprowadzona w latach 90. XIX wieku, ograniczyła się do wzmocnienia betonem kazamatów, kojców i potern w trzech fortach położonych na lewym brzegu Wisły. Twierdzę uznano już wtedy za mało przydatną w przyszłych działaniach wojennych. Pod koniec XIX wieku rozbudowano jeszcze magazyny artyleryjskie, wzniesiono i zorganizowano warsztaty rusznikarskie, puszkarskie oraz prochownię. W tym samym czasie na obszarze między fortem Gorczakowa a fortem Wannowskiego, na obszarze wsi Zajezierze wybudowano obszerne koszary. Zostały one zniszczone podczas II wojny światowej, potem rozebrane na materiał budowlany. Jeden z ocalałych budynków zaadaptowano na kościół, drugi na ośrodek zdrowia.
W 1909 zapadła decyzja o całkowitej likwidacji fortyfikacyjnej linii obronnej na Wiśle. Wskutek tego wojsko opuściło twierdzę Iwangorod a część urządzeń obronnych została zniszczona. W chwili wybuchu I wojny światowej nieużytkowane umocnienia znajdowały się już w fatalnym stanie. W niepodległej Rzeczpospolitej obiekty twierdzy były wykorzystywane na koszary i magazyny, nie remontowane a nawet częściowo burzone. W okresie międzywojennym zrównano z ziemią fort Gorczakowa, w latach 60. XX wieku wyburzono wyniosły gmach cerkwi.
Z obwodu obronnego twierdzy (na planie zbliżonym do pięcioboku) zachował się wał artyleryjski, z wyjątkiem kurtyny i bastionu północnego, częściowo zniekształcony. Pozostały trawersy na bastionie północno-zachodnim, fosa z rowem wodnym przed tym bastionem oraz frontami północnym i wschodnim. Przy bramie Lubelskiej i kaponierze-śluzie południowej zachował się mur Carnota – ceglany, na wysokim, kamiennym cokole.
Do cytadeli prowadziły pierwotnie trzy bramy główne: św. Mikołaja, św. Jerzego i św. Włodzimierza, przemianowane w czasach II Rzeczpospolitej na Lubelską, Warszawską i Wiślaną. Zachowany budynek bramy Lubelskiej – murowany z cegły, dwukondygnacyjny – usytuowany jest w wale od południa. Elewacja zewnętrzna jest pięcioosiowa, ożywiona dekoracją z profilowanej cegły i kamienia. W górnej kondygnacji ujęta lizenami oraz kręconymi, kamiennymi kolumienkami o głowicach neoromańskich. Zwieńczona jest attyką i neogotyckim krenelażem. W elewacji wewnętrznej są trzy ryzality, pomiędzy którymi znajdują się trzyosiowe, arkadowe podcienia.
W wale głównym na osi lunet znajdują się furty o przelotach opadających do fosy wąskimi poternami, które sklepione są kolebkowo.
Przy bastionie południowo-zachodnim usytuowana jest kaponiera ze śluzami doprowadzającymi wodę z Wisły do fosy. Do kaponiery prowadzi z poziomu twierdzy poterna. Przy wlocie do niej znajdują się dwa pomieszczenia o ceglanych elewacjach na kamiennych cokołach. W elewacjach są otwory w zamkniętych półkoliście blendach, z kamiennymi wspornikami ozdobionymi płaskorzeźbionymi głowami Gorgon. Kaponiera jest jednokondygnacyjna, ma cztery sklepione kolebkowo pomieszczenia, z których wyprowadzone są cztery strzelnice artyleryjskie oraz osiem dla broni ręcznej. W pomieszczeniach środkowych znajdują się urządzenia śluz.
Front wodny utworzony jest ze skazamatowanego wału ziemnego oraz wciągniętego na zewnętrznych skrzydłach na skarpę wiślaną muru Carnota.
Na osi cytadeli znajduje się kaponiera z dwiema kondygnacjami sklepionych stanowisk ogniowych. Jest ceglana, z bramą w boniowanym obramieniu na osi, zwieńczona dekoracyjnym fryzem. Z załamanych pod kątem i wysuniętych w stronę Wisły skrzydeł magazynu wyprowadzone są dwie dalsze działobitnie dla obrony flankowej. Z wysuniętych dwóch czół budynku koszarowego – strzelnice artyleryjskie dla obrony czołowej.
Wnętrze cytadeli otacza dwukondygnacyjny, ciągły budynek koszarowo-magazynowy na rzucie zbliżonym do pięcioboku, o długości około 1,5 km. Część magazynowa (od strony Wisły) tworzy kazamaty frontu wodnego, na pozostałych frontach cofnięte od wału koszary tworzą wewnętrzną linię obronną o narysie barkanowym (trapezoidalnym). Budynek koszarowy jest dwu- i półtraktowy, sklepiony poprzeczną kolebką. Magazyny są jednotraktowe, sklepione kolebkowo.
Ich elewacje są ceglane, na kamiennym cokole, zwieńczone wydatnym gzymsem. Ożywione dekoracją z profilowanej cegły i kamienia. Na magazynach zachowało się pokrycie ziemne (pierwotnie nasypem ziemnym, prawdopodobnie z przedpiersiem, była pokryta całość ciągu koszarowego). W budynku koszarowym znajdują się dwie bramy. Jedna usytuowana jest na wprost niezachowanej w wale bramy Warszawskiej. Ma elewację w stylu pseudoegipskim, z powtarzającym się motywem pylonów i charakterystycznym gzymsem o profilu wklęsłego ćwierćwałka. Druga znajduje się na wprost bramy Lubelskiej. Jej przelot ujęty jest obramieniem ostrołukowym.
We wnętrzu cytadeli znajdują się murowane: budynek dowództwa twierdzy, zespół magazynowy, prochownia, ruiny cerkwi, dawna plebania z około połowy XIX wieku oraz cerkiewka z 2. połowy XIX wieku (za Katalogiem Zabytków…).
Z lunet zachował się narożnik wału z fosą lunety północnej oraz kazamaty szyjowe lunety północno-wschodniej. Z redut zachowała się północna, na rzucie czworoboku, z kazamatowymi koszarami, kanonierą szkarpową i murem przeciwszkarpy z głębokimi wnękami.
Fort Gorczakowa wzniesiono na podobnych zasadach jak główną twierdzę, z tym, że był to obiekt o wiele mniejszy i wyróżniał się wysoko wyciągniętymi wałami ziemnymi. Znajdowały się tam dwie kaponiery o długości przekraczającej szerokość fory, z półokrągłym zakończeniem. W szyi fortu był półokrągły śródszaniec koszar z wewnętrznym, małym dziedzińcem. W pobliżu fortu usytuowany był port rzeczny, przystosowany do przyjmowania niewielkich jednostek wojskowej żeglugi śródlądowej.
Fort ten uległ całkowitemu zniszczeniu, pozostał jedynie narys wałów. Jego teren zajmuje cmentarz parafialny.
Forty otaczające pierścieniem twierdzę zbudowane były na planie pięcioboków, miały zbliżoną wielkość i warunki artyleryjskie. Każdy obiekt posiadał dwa wały: niski dla piechoty i za nim wysoki dla artylerii. Murowane oskarpowanie było ukryte w fosie bronionej kaponierami skarpowymi. W każdym forcie znajdowały się też koszary szyjowe dla załogi oraz magazyny. Wszystkie forty były połączone z cytadelą i fortem Gorczakowa bitymi drogami wewnętrznymi, miały łączność telegraficzną.
Najlepiej zachował się fort II (Mierzwiączka). Oddalony jest on o około 3 km od cytadeli. Położony na podmokłym terenie, między terenem kolei dęblińsko-łukowskiej a rzeczką Mierzwiączką, przy drodze Dęblin – Ryki. Obecnie w rękach prywatnych, właściciel ma zamiar odtworzyć jego XIX-wieczny wygląd. Zbudowany jest z cegły i granitu. Można w nim było umieścić około 1200 osób załogi. W 1918 został nazwany imieniem gen. Działyńskiego.
Fort III (Dęblin) został wybudowany w sąsiedztwie pałacu Mniszchów, na południowy wschód od cytadeli. Zachowane elementy ziemne to fragmenty wału artyleryjskiego nad półkaponierą barokową, fragment fosy. Zachowane cementy ceglane – schron amunicyjny, zespoły kaponier barokowych, kaponiera szyjowa, schron główny. Po 1918 fort nazwano imieniem ks. Józefa Poniatowskiego.
Pozostałe forty są całkowicie zniszczone, czytelny jest tylko ich układ.
źródła
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. X – woj. warszawskie, z. 21 – powiat rycki, Warszawa 1967
2. A. Łuczyński, Z. Lipski, Powiat rycki - poznaj jego walory. Wypisy z dziejów, krajoznawstwo [!]: miasta, wsie i osady powiatu ryckiego, Dęblin 2009
3. S. M. Przybyszewski, Historia garnizonu Dęblin w latach 1832-1939 (Iwangorod), Pruszków 2004