Dzisiejsza data:

Bazylika mniejsza pod wezwaniem św. Anny w Lubartowie          

To wybujała architektura późnego baroku – pisze Mieczysław Kurzątkowski.

zobacz prezentacje ...

          Dzięki dynamicznej formie elipsy, na jakiej oparto plan kościoła św. Anny w Lubartowie, jego boczne elewacje zostały wygięte jakby pod wpływem rozpierającej siły, ukrytej we wnętrzu budowli. Falująca – to wklęsła, to wypukła, to uskokowo załamująca się fasada – grą światłocieni daje efekty niemal malarskie. Nad bogatą w pilastry toskańskie i gzymsy fasadą górują dwie trzy kondygnacyjne wieże zwieńczone hełmami.

          Wybudowany w latach 1733-1738 murowany kościół świadczył o zamożności fundatora, Pawła Karola Sanguszki, który równocześnie rozbudowywał odziedziczony po Lubomirskich pałac. Projekty dla obu wykonał Paweł Antoni Fontana. Pierwszy kościół – drewniany, św. św. Piotra i Pawła – stanął w tym miejscu w 1549 roku, wkrótce po ulokowaniu miasta. Z czasem wezwanie zmieniono na św. Anny, po odbudowaniu świątyni po którymś z kolei pożarze, ale śladem po tym pierwszym są figury obu apostołów po bokach wejścia głównego do dzisiejszej bazyliki. Wejście to obudowane jest wspaniałym portalem z tzw. czarnego marmuru dębnickiego, kontrastującym z bielą fasady. Nad nim łacińska inskrypcja dotycząca fundacji.

Kościół św. Anny

Wnętrze kościoła wydaje się niewielkie, ale przestronne. Z dominującej nawy głównej arkadowe przejścia prowadzą do mniejszych i niższych przestrzeni: prezbiterium, chóru muzycznego, dwóch kaplic poprzecznych i czterech niższych kapliczek (rządzi tu barokowa zasada gradacji mniejszych i większych obszarów). Dynamiki przydają miękkie płaszczyzny, faliste gzymsy – powstaje wrażenie ruchu i zatracenia granic przestrzeni. W pastelowej polichromii dominuje błękit ścian.

W trakcie ostatniego remontu (lata 80/90-te) odkryto fresk, którym pokryta jest kopuła wznosząca się nad prezbiterium. Przedstawia on Chrystusa trzymającego krzyż, wokół niego anioły z instrumentami muzycznymi. Malowidła na trójkątach pendentyw „podtrzymujących” kopułę obrazują czterech ewangelistów z ich atrybutami. Współcześnie też pozłocono na nowo ołtarz główny z 1738 roku – wsparty na czterech kolumnach, dekorowany ornamentem regencyjnym (po pożarze w 1792 nie zrobiono tego). W ołtarzu tym znajduje się XVII-wieczny obraz św. Anny Samotrzeć (z Maryją i małym Jezusem). Po jego obu stronach dwa obrazy w kulistych ramach: „Sen Jakuba” i „Ofiara Izaaka” (Józef Kołczanowski, 1737 rok). Ołtarz ozdabiają jeszcze złocone rzeźby przedstawiające Abrahama i króla Dawida. A ściany boczne prezbiterium – dwa wielkie obrazy: „Syn Marnotrawny” oraz „Jawnogrzesznica i Chrystus” (Sebastian Ricci, 1734 rok). W prezbiterium na uwagę zasługują też tzw. ławki kolatorskie z drewna modrzewiowego – zasiadali w nich kolatorzy czyli fundatorzy i właściciele Lubartowa.

Na lewo od ołtarza wzrok przyciąga misternie rzeźbiona i bogato złocona ambona, z główkami aniołów. Po przeciwnej stronie – chrzcielnica z barokowymi rzeźbami Jana Chrzciciela i Jezusa. Obok chrzcielnicy, w bocznej nawie umieszczono epitafium z czarnego marmuru. Złożone są tu serca Pawła Sanguszki (zmarł w 1750 roku, jego ciało pochowano w lubelskim kościele oo. Kapucynów) i jego trzeciej żony, Barbary z Duninów. Przy filarach wzdłuż nawy głównej rozmieszczono złocone rzeźby sześciu doktorów Kościoła z ich atrybutami: św. Grzegorza, św. Atanazy, św. Bernarda, św. Augustyna, św. Ambrożego i św. Bonawentury.

Bogatą dekoracyjnością odznaczają się też ołtarze boczne. W prawej nawie: św. Barbary, Jezusa Ukrzyżowanego (trumienka pod krzyżem ma zawierać relikwie św. Faustyna) i św. Antoniego oraz kaplica Matki Bożej. W lewej: św. Jana Nepomucena, Matki Bożej (obraz w srebrnej sukience ofiarował król Jan III Sobieski) i św. Józefa. Na chórze organy z 1738 roku.

Barokowej płynności przydaje też mur okalający świątynię. O miękkiej, falistej linii, z arkadowymi prześwitami, niespotykany nigdzie indziej. Cmentarz, który początkowo znajdował się przy kościele, na początku XIX wieku został przeniesiony poza miasto (dziś przy ul. Cmentarnej). Są tam cenne, okazałe grobowce i kaplica z XIX wieku.

Odpowiedniki architektoniczne kościoła św. Anny na Lubelszczyźnie (również projektu Fontany) to kościół św. Ludwika we Włodawie i kościół Rozesłania Świętych Apostołów w Chełmie. Lubartowska świątynia jest z nich najokazalsza. O jej randze w okolicy świadczy zwyczajowe miano fary. Jest miejscem szczególnego kultu (od XVI wieku) św. Anny jako patronki rodzin. Usankcjonowała to koronacja jej obrazu w 2003 roku – kościół zyskał wtedy tytuł sanktuarium a w 2008 roku podniesiony został do godności bazyliki mniejszej. Zasługi na tym polu położył ówczesny proboszcz parafii – ks. Andrzej Tokarzewski, któremu kościół zawdzięcza też gruntowny remont (1981-1992). Oprócz tego utworzył on muzeum parafialne (2000 rok) i „Panoramę Lubartowską” (2005 rok, w budynku nowej plebanii), publikował wydawnictwa o świątyni. Był też notabene inicjatorem powstania w Lubartowie hospicjum. Zostało ono otwarte już po jego śmierci (zmarł w 2006 roku) i nazwane jego imieniem.

Muzeum parafialne (zwiedzać można od maja do października) zasługuje na osobną uwagę. W pomieszczeniach nad zakrystią przechowywane są zbiory z ostatnich 300 lat. Jeden z najcenniejszych zabytków to ornat ofiarowany przez księcia Sanguszkę w dniu konsekracji świątyni – ze złotym haftem przedstawiającym tajemnice różańca i narzędzia Męki Pańskiej. W kolekcji są też między innymi monstrancje z początku XVIII wieku (również dar księcia Sanguszki), kielichy i krzyże z różnych okresów, relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego, zbiór feretronów (obrazy noszone w procesji) – w tym cztery XVIII-wieczne. Do tego dochodzi zabytkowy księgozbiór (około 1 000 książek, w tym połowa to starodruki – dawne księgi liturgiczne, metrykalne, dokumenty kościelne). Przechowywany był on w oryginalnych szafach bibliotecznych z obustronnie malowanymi drzwiami (obecnie zdjęte i wystawione po obu stronach mebla).

Zabytkowy, ceglany budynek obok kościoła to stara plebania (połowa XVIII wieku), obecnie (2014 rok) trwa jego remont.

 żródła:

  1. Dzieje architektury w Polsce, red. J. Marcinek, Kraków 2003

  2. Mieczysław Kurzątkowski, Architektura barokowa ziemi lubartowskiej [w:] „Lubartów i Ziemia Lubartowska”, T.3, Lubartów 1959

  3. Karol Skaruch, Architektura kościoła parafialnego św. Anny jako zabytku sztuki w Lubartowie [w:] „Lubartów i Ziemia Lubartowska”, T.2, Lublin 1958

  4. Ks. Andrzej Tokarzewski, Kościoły miasta Lubartowa w roku 1992 [w:] „Lubartów i Ziemia Lubartowska”, T.12, Lubartów 1993


Grafika losowa