Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP w Uchaniach
Kościół jest usytuowany na wzniesieniu poza osadą.
Pierwotny został wybudowany w latach 1482 - 1884 wraz z erygowaniem parafii i lokacją miasta. Ufundował go Paweł Jasieński, kasztelan sandomierski, ówczesny właściciel Uchań. Kościół konsekrowano w 1505 lub 1507, osadzono przy nim paulinów. Zapewne po zniszczeniach z 1549 (najazd Tatarów) zakonnicy go opuścili.
Obecny kościół w pierwszej fazie został wybudowany kosztem prymasa Jakuba Uchańskiego, uposażony w 1575. Osadzono go częściowo na fundamentach gotyckich (prezbiterium i częściowo zakrystię). Został rozbudowany i całkowicie przekształcony w 1. ćwierci XVII wieku (po 1603 – do 1625) staraniem Mikołaja Daniłowicza, męża Heleny z Uchańskich, podskarbiego wielkiego koronnego. Po śmierci tegoż budynek wykończono kosztem jego syna, Jana Mikołaja, wówczas starosty chełmskiego. Prace prowadził niewątpliwie murator Jan Wolff, może według projektu Jana Jaroszewicza.
Kościół został odnowiony po zniszczeniach z 1655, konsekrowany powtórnie w 1693. Następnie był remontowany w 1718, po pożarze w 1809, w 1867 (między innymi zburzono wtedy attykę nad zakrystią i piętro nad kruchtą). W 1901 między innymi zmieniono hełmy na wieżyczkach w fasadzie i kopułach kaplic, uzupełniono dekorację stiukową na zewnątrz. Kolejne remonty przeprowadzono przed 1931, w latach 50. XX wieku i współcześnie.
Kościół jest późnorenesansowy, orientowany, murowany z cegły i otynkowany. Ma jedną nawę – prostokątną, trójprzęsłową. Prezbiterium jest nieco węższe, wydłużone, o nieregularnym zamknięciu trójbocznym na zewnątrz i półkolistym wewnątrz. Po obu stronach jego zachodniej części znajdują się dwie analogiczne kaplice na rzucie sześcioboku: północna pod wezwaniem św. Anny, południowa pod wezwaniem Matki Boskiej Łaskawej. Od północy ponadto zakrystia z lożą na piętrze (obecnie składzik) i późniejszym, niewielkim stryszkiem. Pod kościołem i kaplicami znajdują się krypty.
Na zewnątrz wszystkie elewacje nawy są regularnie podzielone a naroża kaplic ujęte pilastrami toskańskimi (wspartymi na cokole obiegającym kościół dookoła). Pomiędzy pilastrami znajdują się płytkie, arkadowe wnęki utworzone przez profilowane archiwolty wsparte na impostach. Arkady w bocznych elewacjach nawy są koszowe, w kaplicach półkoliste. Elewacje prezbiterium i zakrystii są gładkie, bez podziałów pionowych. Belkowanie wieńczące wszystkie elewacje zawiera fryz z tryglifami (na osiach pilastrów) oraz dekoracją stiukową. Tworzą ją motywy okuciowe (do tego na osi fasady uskrzydlona główka aniołka), w kaplicach głowa anioła wśród liści, o różnym rysunku na każdej elewacji. Przyłucza arkad w bocznych elewacjach nawy, kaplicach i kruchcie pokrywają ornamenty roślinne.
Fasada jest jednokondygnacyjna, z wysokim szczytem i trójdzielna, z szerszym środkowym przęsłem. Pilastry na narożach zdwojone, środkowa arkada koszowa, boczne (węższe) półkoliste. W tych ostatnich wydłużone nisze muszlowe. Według H. Kozakiewiczowej pilastrowo-arkadowe podziały elewacji i fasada nawiązują do kolegiaty w Zamościu.
Fasadę poprzedza niski portyk wsparty na dwóch filarach, otwarty półkolistymi arkadami. Archiwolty arkad (z wtórnymi kluczami) dekorowane są plecionką charakterystyczną dla Wolffa i ciągiem wolich oczek. W górze naroża filarów zdobią maszkarony. Podłucza arkad oraz kolebkowo-krzyżowe sklepienie portyku pokryte są geometryczną dekoracją stiukową.
Kamienny portal główny na osi fasady jest arkadowy (z półkolistą archiwoltą pokrytą rozetowym ornamentem), ujęty półkolumnami i zwieńczony rozerwanym frontonem, w którym znajduje się kartusz z herbem Sas. Na fryzie łacińska inskrypcja odnosząca się do budowy kościoła z datą 1625.
Rozczłonkowany pilastrami szczyt ujęty jest wolutowymi, odwróconymi spływami i zwieńczony półkolistym przyczółkiem, ponad nim blaszana postać Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej w mandorli (XVII wiek). Na osi szczytu jego płaszczyznę wypełnia prostokątne pole z uszakami, wyżej medalion w wieńcu laurowym. Po bokach, poniżej wolut są dwa owalne otwory. Szczyt flankują dwie czworoboczne wieżyczki z arkadowymi otworami, ujęte na narożach pilastrami, które podtrzymują skromne belkowanie.
Otwory okienne umieszczone na osi arkadowych wnęk w elewacjach są wydłużone, w nawie zamknięte łukiem półkolistym, w prezbiterium i kaplicach odcinkowym. Wszystkie mają dekoracyjne, prostokątne obramienia z uszakami i kluczami, zdobione plecionką (w kaplicach) bądź rozetkami (w nawie i prezbiterium), z ciągiem wolich oczek od zewnątrz. W zwieńczeniach są uskrzydlone głowy aniołów, antyteczne delfiny i gryfy (w południowej elewacji nawy), kartusze z inicjałami Chrystusa i NMP, antyteczne rogi obfitości i klęczące anioły (w elewacji północnej). W kaplicach motywy wolutowo-roślinne z rautami.
W skośnych ścianach prezbiterium są dwa koliste otwory w kwadratowych, uszatych obramieniach. W jego ścianie szczytowej widnieje ślad zamurowanego okna zakończonego półkoliście. W ścianie północnej , w górze są dwa kwadratowe okna loży, ujęte bogato rzeźbionymi w drewnie obramieniami. Ponadto w cokołach kaplic niewielkie, prostokątne okienka oświetlające krypty.
Prostokątne wejścia od północy i południa (na osiach bocznych elewacji nawy) obramują kamienne portale z 2. ćwierci XVII wieku. Ujęte są one pilasterkami z jońskimi głowicami, o płaskiej dekoracji z rozetami i szyszkami (lub jak chce W. Zin – stylizowanymi kwiatami i pąkami). W nadprożu portalu południowego jest odcinek belkowania z ornamentem roślinnym we fryzie (motyw żołędzi i stylizowanych liści dębowych). Portal północny umieszczony jest w arkadzie, która podcina dolną część obramienia okiennego. Ponad nadprożem portalu dwie sterczyny w formie pinii a pośrodku kartusz z herbem Radwan i datą 1718.
Wejście do zakrystii ma skromne obramienie zawierające kartusz z herbem Drużyna i literami K S (Ksiądz Skórzyński?), wykonany zapewne w 1867. We wszystkich otworach wejściowych znajdują się drzwi obite blachą ze skośną kratownicą, ze starymi okuciami i zamkami. W wejściu do kaplicy południowej żelazna krata z 2. ćwierci XVII wieku – ozdobnie kuta, z hierogramem Maryi i orłem trzymającym w szponach żółwia.
Dwuspadowe dachy nad nawą i prezbiterium (ten drugi z trójbocznym zakończeniem) zostały obniżone zapewne w 1901. Nad zakrystią jest dach pulpitowy, nad portykiem wejściowym trójpołaciowy, wtórny. Wieżyczki w fasadzie nakryte są smukłymi hełmami z latarniami (pierwotnie były to ośmioboczne kopułki bez latarń). Kaplice mają sześciopołaciowe dachy namiotowe z sześciobocznymi, murowanymi latarniami. Latarnie opięte są na narożach pilasterkami, nakryte hełmami także z latarniami (pierwotnie były to sześcioboczne kopułki bez latarń).
Wewnątrz ściany nawy podzielone są rytmicznie na przęsła parami pilastrów. Pilastry ujmują duże, półkoliste wnęki arkadowe mieszczące półkoliście zamknięte okna oraz (w przęśle środkowym) wejścia boczne. Pomiędzy każdą parą pilastrów znajduje się muszlowa nisza. Stylizowane, kompozytowe głowice pilastrów podtrzymują odcinki niepełnego belkowania i spływy sklepienia kolebkowego z lunetami o obniżonych osiach. Ściany prezbiterium nie mają podziałów, nakrywa je sklepienie kolebkowe bez lunet, wsparte na wydatnym gzymsie i fryzie. Tęcza i arkady do kaplic są półkoliste.
Murowany, trójarkadowy chór muzyczny pochodzi z 1. ćwierci XVII wieku, wsparty jest na fazowanych filarach. Podchórze ma sklepienie kolebkowo-krzyżowe. W posadzce pod chórem znajduje się wejście do krypt. W północnej ścianie prezbiterium znajdują się dwa prostokątne otwory okienne do loży, ujęte w drewniane ramy o bogatej dekoracji (około 1625 - 1630). Poniżej portal do zakrystii z 1. połowy XVII wieku – kamienny, profilowany, z żelaznymi drzwiami. Loża nakryta jest belkowanym stropem z 1867. Znajduje się tu kominek w pilastrowym obramieniu z plecionką i cekinami oraz gzymsem kostkowym.
Bliźniacze kaplice (ich wnętrza różnią się jedynie drobnymi fragmentami) mają rzut sześcioboku, niespotykany w ówczesnej architekturze sakralnej. Kompozytowe pilastry w narożnikach ujmują głębokie, arkadowe wnęki (archiwolty ze zwornikami, wsparte na impostach) i podtrzymują bogate belkowanie. Na fryzie belkowania są podłużne kartusze rolwerkowe. We wnękach znajdują się okna. Pilastry są szerokie na tyle, że wnętrze sprawia wrażenie 12-bocznego. Kaplice nakryte są kopułami u podstawy sześciobocznymi, bez tamburów, z okrągłymi otworami latarń.
Wnętrze kościoła pokrywa dekoracja stiukowa w typie renesansu lubelskiego, wykonana około 1625 - 1630 przez Jana Wolffa. Na sklepieniach nawy i prezbiterium jest to sieć ornamentowanych listew (zestawionych z wolich oczek i jajowników) z rozetkami na przecięciach. Tworzą one pola w kształcie medalionów, czworoliści, serc, które wypełniają dekoracyjne rozety o niepowtarzającym się rysunku, anioły, różnorodne plakietki. W nawie są ponadto bogate kartusze (w polach owalnych) z herbami Sas Daniłowiczów, Radwan Uchańskich, Topór Tarłów i własnym Herburtów, w prezbiterium wielka rozeta i hierogram IHS w glorii.
Łuk tęczowy ujęty jest dwustronnie plecionką z kluczami ozdobionymi główkami aniołków. Podłucze arkady wypełniają prostokątne i owalne plakietki z hierogramami IHS, gryfami, uskrzydlonymi główkami i owocami. Na podłuczach arkad obu kaplic ornament okuciowo-rautowy. Arkady i sklepienie chóru muzycznego mają dekorację skromniejszą, geometryczną, z rozetami i uskrzydlonymi główkami aniołków. Fryz w prezbiterium zdobi ornament kartuszowo-rolwerkowy z rautami i liśćmi akantu, na odcinkach fryzu w nawie są plakietki i rauty. Na sklepieniu krypty pod kaplicą południową jest dekoracja geometryczna z orłami na plakietkach. Na sklepieniu zakrystii hierogram IHS w glorii oraz symboliczne plakietki, między innymi gryf, ryba, syrena, jednorożec.
Najbogatsza dekoracja pokrywa kopuły obu kaplic – koncentryczna, z ornamentowanych listew tworzących pola owalne i sześcioboczne, wypełnione kartuszami z herbami Sas, Radwan, Topór, Herburt, uskrzydlonymi główkami aniołków (charakterystycznymi dla Wolffa) i hierogramami IHS. W pozostałych, mniejszych i nieregularnych polach są niewielkie plakietki heraldyczne (?) i symboliczne, między innymi orły, gryfy, orły dwugłowe, słońce, księżyc itd. Wokół otworu latarni festony, ponad nimi, w walcu latarni rzeźby aniołów. Wewnątrz latarni, na filarach międzyokiennych, ustawione są hermy dźwigające niewielki gzyms, ponad którym założono czaszowe sklepionko ozdobione tondem z hierogramem IHS.
We fragmentach (w kaplicy południowej, klatce schodowej z zakrystii do loży i za ołtarzem głównym) zachowała się późnorenesansowa polichromia (1. połowa XVII wieku), po zamalowaniu w 1901 odsłonięta częściowo w latach 1954 - 1959.
Ołtarz główny jest rokokowy (około połowy XVIII wieku), z rzeźbami św. Piotra i św. Pawła oraz krucyfiksem i rzeźbami aniołów w zwieńczeniu. W polu środkowym umieszczono barokowy obraz św. Antoniego (XVII wiek), według tradycji przywieziony z Rzymu, w nowej sukience z blachy. Tabernakulum jest współczesne ołtarzowi.
Dwa analogiczne ołtarze boczne przy tęczy są wczesnobarokowe (zapewne około 1638 - 1650), z rzeźbami świętych zakonników i aniołków w zwieńczeniu. W polu środkowym lewego ołtarza znajduje się barokowy obraz św. Stanisława Kostki (zapewne 1. połowa XVIII wieku). W predelli obraz Komunii tegoż (z okresu budowy ołtarza), z herbami Sas i Topór. W predelli prawego ołtarza jest obraz św. Antoniego przekonującego heretyka o obecności Chrystusa w Przenajświętszym Sakramencie, współczesny ołtarzowi.
Ołtarze w kaplicach są barokowe (1. połowa XVIII wieku). W nich obrazy: w kaplicy południowej Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVII - XVIII wieku, w sukience z blachy z 1. połowy XVIII wieku; w północnej obraz św. Anny Samotrzeć namalowany w 1902 przez Jana Strzałeckiego.
W kaplicy południowej ustawione są ponadto dwa ołtarzyki przenośne. Jeden jest manierystyczny (początek XVII wieku), zapewne z Niderlandów, kamienny, z alabastrowymi płaskorzeźbami. W polu środkowym jest to przedstawienie Zmartwychwstania ujęte w hermowe pilastry jońskie, w zwieńczeniu Ukrzyżowanie na tle Jerozolimy, w predelli (ozdobionej ponadto uskrzydlonymi główkami aniołków) Złożenie do grobu. Drugi ołtarzyk jest szafkowy, późnorenesansowy (około 1620 - 1630), drewniany, z dekoracją kartuszową, okuciową i roślinną. Na drzwiczkach widnieje malowana scena Zwiastowania, na ich awersach postaci św. św. Mikołaja, Jana Chrzciciela, Heleny i Doroty. Wewnątrz umieszczony jest rzeźbiony relikwiarz w kształcie krzewu winnego z malowanym na blasze obrazkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie ikony (zapewne XVII wiek) i trzynastoma puszkami na relikwie.
Ambona jest barokowo-klasycystyczna (XVIII/XIX wiek). W niszach nawy późnobarokowe rzeźby św. Piotra oraz może św. Pawła, Jana Chrzciciela i Jonasza (około połowy XVIII wieku).
W nawie, w pierwszych od strony prezbiterium wnękach ustawione są dwa nagrobki. Przy ścianie południowej – Arnulfa Uchańskiego, wojewody płockiego (zm. przed 1590) i jego syna Stanisława, kasztelana rawskiego (zm. 1593). Jest on późnorenesansowy (około 1590), kamienny, piętrowy, w okazałym obramieniu. Został wykonany zapewne w warsztacie Santiego Gucciego (według H. Kozakiewiczowej jest dziełem jego naśladowców). We wnękach pomiędzy jońskimi pilastrami znajdują się skośnie ustawione płyty z rzeźbionymi, leżącymi postaciami zmarłych w zbroi. Pod nimi kartusze inskrypcyjne, na dolnym późniejszy, fałszywy napis. Dekorację obramienia stanowią głównie rozetki, po bokach dolnej kondygnacji spływy z płomienistymi wazonami. Pośrodku fantazyjnego zwieńczenia ujętego analogicznymi wazonami znajduje się kartusz z herbami Radwan, Gozdawa, Prus I i Jastrzębiec oraz literami AV PP CV. Nad pilastrami dolnej kondygnacji ponadto dwie tarcze z herbami Radwan. Zachowały się znaczne fragmenty pierwotnej polichromii.
Przy północnej ścianie nawy usytuowany jest okazały nagrobek Pawła Uchańskiego, syna Arnulfa, wojewody bełskiego (zm. 1590) i jego żony Anny z Herburtów (zm. 1619). Jest on późnorenesansowy (wystawiony staraniem Anny w początku XVII wieku), wykuty z piaskowca, z alabastrowymi postaciami zmarłych i marmurowymi inkrustacjami. Piętrowy pomnik (ma wysokość 8 m) jest trójdzielny, z wysuniętą do przodu częścią środkową. Z powodu swojej skali nie mieści się w ramach wnęki, skrajnymi elementami występuje na pilastry.
Pośrodku wysokiego cokołu umieszczona jest tablica inskrypcyjna. We wnęce dolnej kondygnacji, ujętej pilastrami hermowymi, znajduje się rzeźbiona, leżąca na sarkofagu postać zmarłej. Pole środkowe drugiej, znacznie wyższej kondygnacji ujęte jest kanelowanymi kolumnami. Umieszczona jest w nim rzeźbiona, leżąca postać zmarłego w zbroi, na sarkofagu przesłoniętym tablicą inskrypcyjną. W głębi płaskorzeźbiona płyta z klęczącymi postaciami żałobników. Powyżej, na belkowaniu znajdują się tablice inskrypcyjne, w zwieńczeniu kartusz z herbami Radwan, Rogala, Lubicz, Gozdawa, ponad nim trójkątny szczyt zwieńczony figurką Chrystusa Zmartwychwstałego. Pola boczne nagrobka są atektoniczne (zachowało się tylko lewe, prawe zostało zniszczone około 1857 - 1871), z niszą muszlową i figurką aniołka na szczycie.
Nagrobek ma bogatą dekorację rzeźbiarską, składają się na nią tablice w kartuszowych obramieniach, maszkarony, główki puttów, rozety, ażurowe zwisy. Szczególnie wybujała jest dekoracja roślinna i fantastyczno-zwierzęca w polach bocznych i zwieńczeniu: smoki, gryfy, akantowe zwisy itp. Zachowały się znaczne fragmenty pierwotnej polichromii i złoceń.
W ściany kaplic wmurowane są dwie rzeźbione, renesansowe płyty (1. ćwierć XVII wieku) z czerwonego marmuru, częściowo starte. Pierwotnie zamykały one zejścia do krypt pod kaplicami. Płyta w kaplicy północnej, z herbami Radwan i Herburt upamiętnia zapewne Pawła i Annę Uchańskich. Na tej w kaplicy południowej znajdują się herby Sas, Radwan, Herburt, Topór (Mikołaja i Heleny Daniłowiczów oraz matek obojga) i litery M D P K (Mikołaj Daniłowicz podskarbi koronny).
Ponadto w ścianę kaplicy północnej wmurowane jest epitafium Zofii z Barzych z Błożewa, żony Stanisława Łaszcza z Nieledwi (zm. 1607), z herbem Korczak. Nad portalem prowadzącym do zakrystii tablica pamiątkowa konsekracji kościoła z 1693.
Wśród zabytkowych sprzętów liturgicznych będących na wyposażeniu kościoła jest między innymiklasycystyczna monstrancja (XVIII/XIX wiek); renesansowy kielich (2. ćwierć XVII wieku) o bogatej, trybowanej dekoracji; dwa barokowe pacyfikały; rokokowy relikwiarz (2. połowa XVIII wieku); brązowe lichtarze z około połowy XVII wieku. W skarbcu między innymi barokowe rzeźby świętych oraz antepedium z kurdybanu w stylu regencji (1. połowa XVIII wieku).
Przy kościele od południa stoi sześcioboczna dzwonnica z początku XX wieku, dostosowana stylem do kościoła i zapewne starsza plebania.
źródła:
-
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 6 - powiat hrubieszowski, Warszawa 1964
-
H. Kozakiewiczowa, Renesans i manieryzm w Polsce, Warszawa 1978
-
W. Zin, Kościół uchański [w:] Dzieje Uchań 1484-2009, red. K. Spaleniec, Uchanie 2009