Dawna cerkiew św. Mikołaja i seminarium greckokatolickie w Chełmie
Historia
Świątynia u podnóża Góry Chełmskiej (drewniana cerkiew prawosławna) była wzmiankowana po raz pierwszy w 1428 r. Po podpisaniu unii brzeskiej w 1596 była ona obiektem sporu między wyznawcami prawosławia a unitami. W 1636 przyznano ją unitom. Obecna, murowana została wzniesiona w latach 1711 - 1730 (wg Obiektów zabytkowych Chełma… - w połowie XVIII wieku), razem z seminarium, z fundacji Józefa Lewickiego, greckokatolickiego biskupa chełmskiego. Według Katalogu zabytków... seminarium założył w 1759 kolejny biskup, Maksymilian Ryłło. Po zniszczeniu w 1779 pierwotnych, drewnianych budynków seminarium przez pożar wystawiono nowy gmach murowany (budowa została ukończona na początku XIX wieku). Nowy budynek był parterowy i ustawiony prostopadle do cerkwi (obecne skrzydło środkowe). W latach 1836 - 1837 powstało najobszerniejsze skrzydło północne, z czasem (pod koniec XIX wieku) rozbudowane w dwupiętrowy budynek o charakterze późnoklasycystycznym. Dobudowano również piętro w skrzydle środkowym.
Świątynia uległa zniszczeniu z powodu kilku pożarów pod koniec XVIII wieku, wyremontowano ją w latach 1809 - 1815. Po tym remoncie uzyskała dzisiejszy kształt. Pojawiła się wtedy ośmioboczna wieżyczka schodowa przy południowo-wschodnim narożniku nawy. W kolejnych latach, wraz z rozbudową seminarium, prowadzono również prace przy cerkwi. W 1837 zmieniono kształt kopuły, a w latach 40-tych przebudowano wnętrze, wprowadzając pod naciskiem władz rosyjskich ikonostas. Po kasacie w 1875 unickiego zakonu bazylianów cerkiew stała się prawosławna, stąd kolejna przebudowa kopuły. W tym czasie także przy północnej ścianie świątyni pojawiła się wydłużona przybudówka z zakrystią i przedsionkiem.
Unickie seminarium także w 1875 zostało przekształcone w placówkę prawosławną. Dobudowano wtedy jednokondygnacyjne (z racji usytuowania go na skarpie) skrzydło południowe. W 1890 seminarium prawosławne otrzymało nowy budynek, a w zabudowaniach po nim umieszczono szkołę diaków (niższego duchowieństwa prawosławnego). Powstały wtedy dwa nowe budynki, jeden murowany (obecnie trzykondygnacyjny), drugi drewniany, parterowy.
Cerkiew stała się ponownie greckokatolicka w latach 1915 - 1918 (budynek seminarium był wtedy wykorzystywany jako szpital wojskowy przez armię austriacką). Następnie w latach 1919 - 1939 była kaplicą rzymskokatolicką przy Seminarium Nauczycielskim Żeńskim, które w latach 1920 - 1934 mieściło się w budynkach poseminaryjnych. W budynkach tych umieszczono później gimnazjum żeńskie, podczas II wojny światowej szpital wojskowy i niemiecki urząd pracy. Po wojnie kolejno: Liceum im. Królowej Jadwigi, liceum dla wychowawczyń przedszkoli, Studium Wychowania Przedszkolnego, Studium Nauczycielskie, obecnie mieści się tu IV Liceum Ogólnokształcące.
Cerkiew została odnowiona w latach 1922 - 1937, uszkodzona podczas II wojny światowej. Po wojnie była wykorzystywana jako magazyn kolejnych placówek oświatowych działających w zabudowaniach poseminaryjnych. Po remoncie przeprowadzonym w latach 1978 - 1979 budynek cerkwi został przekazany na cele muzealne. Obecnie funkcjonuje jako jeden z obiektów Muzeum Ziemi Chełmskiej.
Obszerny zespół budowli położony jest na tarasowatym zboczu Góry Chełmskiej. Składa się z orientowanej cerkwi, związanej ścianą prezbiterialną z trójskrzydłowym gmachem seminarium, który otacza ją od północy, wschodu i południa. Budynki są murowane z cegły, otynkowane.
Architektura
Dawna cerkiew św. Mikołaja jest barokowa, trójdzielna. Wysoka nawa ma rzut kwadratu, jest dwuprzęsłowa. Prezbiterium jest węższe i niższe, jednoprzęsłowe, zamknięte absydą. Szerokością odpowiada mu kwadratowy, wysoki babiniec od frontu. Przy południowo-zachodnim narożniku nawy znajduje się ośmioboczna wieżyczka schodowa, o wysokości równej z babińcem. Wzdłuż północnej ściany cerkwi rozlokowana jest niska, wydłużona przybudówka, mieszcząca zakrystię i przedsionek.
Na zewnątrz ściany nawy i kruchty rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi w wielkim porządku. Gzymsy wieńczące są wydatnie profilowane, wyłamujące się ponad pilastrami. Okna są prostokątne, mają profilowane obramienia z nadokiennikami. Fasada kruchty jest trójdzielna. Ponad otworem wejściowym znajduje się prostokątne okno, po bokach dwie płyciny zamknięte łukiem półkolistym nadwieszonym. Zwieńczenie fasady stanowi trójkątny, ogzymsowany fronton. Dach nawy jest namiotowy, łamany, nad prezbiterium i kruchtą dachy są dwuspadowe, nad przybudówką pulpitowy. Wieżyczka schodowa jest nakryta spłaszczonym, kopulastym hełmem. Wszystkie dachy kryte są blachą.
Wewnątrz ściany rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi, w nawie zdwojonymi. Dźwigają one wyłamujące się nad nimi belkowanie. W narożnikach są półpilastry. Sklepienie w prezbiterium, nawie i babińcu jest kolebkowo-krzyżowe. Na osi absydy znajduje się zamurowane przejście do gmachu seminarium, w południowej ścianie prezbiterium jest półokrągła, ogzymsowana nisza. Chór muzyczny w kruchcie wsparty jest na parawanowej ściance o podziałach ramowo-pilastrowych. Otwór wejściowy do podchórza (tam znajdują się kręte schody prowadzące na chór) ujęty jest pilastrami. Na pilastrze południowym umieszczono tablicę poświęconą dr Jadwidze Młodowskiej, kierowniczce powstałego w 1919 Seminarium Nauczycielskiego Żeńskiego.
Gmach dawnego seminarium złożony jest z prostokątnego budynku (skrzydło środkowe), prostopadłego do cerkwi, i dobudowanych do niego skrzydeł poprzecznych, które tworzą rzut litery H (skrzydło północne i południowe). Budynki są podpiwniczone. Skrzydło środkowe jest piętrowe, skrzydło południowe parterowe, skrzydło północne od tyłu dwupiętrowe. Układ wewnątrz skrzydła środkowego jest półtoratraktowy, z korytarzami od frontu. Wzdłuż korytarzy są ciągi pomieszczeń, na parterze sklepionych kolebkowo-krzyżowo. W narożniku północno-wschodnim znajduje się klatka schodowa.
Na zewnątrz elewacja zachodnia ma podziały ramowo-pilastrowe, podparta jest dwiema skarpami. Gzyms wieńczący jest profilowany, dachy są dwuspadowe, kryte blachą.
Źródła
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 - powiat chełmski, Warszawa 1968
2. S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego: zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009