Zespół synagogalny we Włodawie

To unikalny w Polsce kompleks trzech pożydowskich budynków, które należały do włodawskiego kahału (gminy żydowskiej).

           Tworzą go: Wielka Synagoga (bet ha-kneset, z hebrajskiego dom zgromadzeń) wybudowana w latach 1764 – 1774, Mała Synagoga (bet ha-midrasz, z hebrajskiego dom modlitwy i studiowania ksiąg religijnych) z końca XVIII wieku i Dom Pokahalny (nowy bet ha-midrasz) z 1928 roku. Podczas II wojny światowej i po niej wszystkie te budynki były używane między innymi jako magazyny. W Małej Synagodze po wyzwoleniu mieściła się sala kinowa. Od 1983, po przeprowadzeniu remontu (renowację Domu Pokahalnego ukończono w 1990, Małej Synagogi w 1998), zespół synagogalny jest siedzibą Muzeum Pojezierza Łęczyńsko - Włodawskiego. Znajdują się tu ekspozycje stałe i czasowe. W Wielkiej Synagodze prezentowane są wyłącznie wystawy związane z kulturą żydowską (między innymi w alkierzu na piętrze odtworzono pokój mełameda – nauczyciel żydowskiego), w Małej Synagodze – z wielokulturową historią miasta i etnografią regionu, w Domu Pokahalnym wystawy etnologiczne, egzotyczne.

            Pierwotna synagoga (zapewne drewniana) została wzniesiona w 1684 w centrum dzielnicy żydowskiej, na zachód od rynku. Obecną (Wielką Synagogę) wybudowano, zapewne na tym samym miejscu, ze środków finansowych gminy żydowskiej oraz częściowo z fundacji Czartoryskich, ówczesnych właścicieli Włodawy. W 2. połowie XIX wieku została ona nieco przekształcona na zewnątrz i wewnątrz, nadbudowano wówczas drugą kondygnację przedsionka oraz dobudowano dwa narożne alkierze. Wnętrze, zniszczone pożarem w czasie I wojny światowej, zostało gruntownie odrestaurowane po 1920 roku. W 1951 przeprowadzono częściowy remont zabezpieczający, w latach 80-tych – gruntowny.

Wielka Synagoga

            Budynek Wielkiej Synagogi jest późnobarokowy, orientowany, murowany z cegły i otynkowany, w części środkowej podpiwniczony. Ma rzut prostokąta, pierwotnie był jednokondygnacyjny. Część główną stanowi kwadratowa, dwukondygnacyjna sala modlitw (męska). Wzdłuż jej boków północnego i południowego przylegają dwa prostokątne, parterowe babińce (modlitewnie dla kobiet). W narożach fasady znajdują się dwa piętrowe alkierze, a pomiędzy nimi prostokątny przedsionek z trzecim babińcem na piętrze. Układ architektoniczny jest typowy dla obiektów synagogalnych, jednak z uwagi na ciekawe rozwiązania elewacji frontowej, zbliżony do fasad pałacowych.

            Naroża budynku na zewnątrz są zaokrąglone, elewacje mają podziały lizenowo-ramowe zwieńczone uproszczonym, przełamującym się belkowaniem. W przyziemiu alkierzy znajdują się arkadowe podcienia. Okna w sali modlitw mają profilowane, uszakowate obramienia. Okna w babińcach, alkierzach i w parterze przedsionka zamknięte są łukiem segmentowym (odcinkowym), te na piętrze są większe, o wykroju koszowym. Babińce zwieńczone są attykami z falującym grzebieniem i kulistymi sterczynami w narożach. Sala modlitw i alkierze mają dachy łamane polskie, babińce i przedsionek pulpitowe, wszystkie kryte blachą.

            Sala modlitw nakryta jest dziewięciopolowym sklepieniem kolebkowo-krzyżowym na gurtach. Gurty te spływają na cztery kolumny o wysokich cokołach i stylizowanych, jońskich głowicach z impostami oraz na analogiczne pilastry przyścienne. Pomiędzy kolumnami niegdyś znajdowała się bima (podwyższenie z pulpitem do czytania Tory). Dziś w tym miejscu stoi jej rekonstrukcja wykonana w 2004 na podstawi fotografii sprzed 1934 roku. Na sklepieniu, w zworniku każdego przęsła znajdują się czworolistne medaliony wypełnione stiukowymi reliefami o treści symbolicznej, o motywach roślinnych i zoomorficznych.

            Sklepienia w babińcach i przedsionku są kolebkowe z zaostrzonymi lunetami, w alkierzach nowsze stropy. Babińce otwarte są do sali modlitw przeźroczami zamkniętymi łukiem odcinkowym. Wielkie okna zamknięte są półkoliście, mają profilowane, uszakowate obramienia wsparte na nadwieszonych służkach.

            Jedyne oryginalne wyposażenie sali modlitw to neobarokowy aron ha-kodesz (szafa ołtarzowa służąca do przechowywania rodałów czyli zwojów Tory) z 1936, wykonany w stiuku (i polichromowany) po spaleniu się pierwotnego, drewnianego podczas pożaru w 1934 roku. Ulokowany na ścianie wschodniej, ma trzy kondygnacje zdobień. W górnej części wykorzystano formę tablic Dekalogu jako świetlik okienny. Parochet (ozdobna tkanina zasłaniająca aron ha-kodesz) został zakupiony przez muzeum w 2002 roku.

Mała Synagoga i Dom Pokahalny

            W pobliżu Wielkiej Synagogi znajdują się budynki Małej Synagogi i Domu Pokahalnego. Według Katalogu Zabytków… oba pochodzą z tego samego okresu, zostały wybudowane po połowie XIX wieku. Jak podaje M. Podlewska, Mała Synagoga pojawia się w źródłach w latach 1782 – 1786, natomiast Dom Kahalny wybudowano w 1928 roku.

            Mała Synagoga ma skromny wygląd zewnętrzny i prosty układ wnętrza (budynkiem reprezentacyjnym była Wielka Synagoga). Jej wybudowanie świadczy o nowych potrzebach coraz liczniejszej gminy żydowskiej. Jest późnoklasycystyczna, orientowana, murowana z cegły i otynkowana, niepodpiwniczona. Ma rzut prostokąta i typowy schemat małomiasteczkowej bożnicy – przedsionek usytuowany jest wzdłuż ściany zachodniej, ponad nim umieszczono babiniec. Całość połączoną z salą modlitw przykryto wspólnym dachem naczółkowym. Elewacje rozczłonkowane są pilastrami, gzyms wieńczący profilowany. Budynek zachował oryginalny wygląd, zmieniono jedynie (podczas odbudowy po I wojnie światowej) wygląd okien, obecnie zamknięte są półkoliście). Wnętrze kryte jest stropem.

            W sali modlitw zachowała się częściowo polichromia, pochodząca prawdopodobnie z lat 30-tych XX wieku. Są to przedstawienia instrumentów i zwierząt oraz fryz ze znakami zodiaku, obiegający w części szczytowej ścianę południową, wschodnią i północną. Także teksty modlitw i psalmów w formie tablic oraz inskrypcja fundacyjna. Z oryginalnego wyposażenia zachowały się jedynie drewniane obramowania szafek ścian.

            Dom Kahalny został ufundowany jako nowy bet ha-midrasz przez Dawida Bigmana. Wybudowany przez jego syna Mordechaja-Motla Bigmana w 1928 roku. Od początku istnienia budynek ten był siedzibą zarządu gminy żydowskiej, biblioteki oraz prawdopodobnie niektórych stowarzyszeń żydowskich. Po II wojnie światowej został wyremontowany, był siedzibą między innymi Komitetu Powiatowego PZPR, później został przejęty przez muzeum. Podczas remontu odnaleziono tablicę fundacyjną z białego marmuru, z inskrypcja hebrajską. Rzut i wygląd budynku jest analogiczny jak Małej Synagogi, część okien została zamurowana.

źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII – woj. lubelskie, z. 18 - powiat włodawski, Warszawa 1975

2. Zespół synagogalny we Włodawie, opr. M. Podlewska-Bem, Włodawa 2005