Dawna synagoga w Tarnogrodzie
Żydzi mieszkali Tarnogrodzie od momentu założenia miasta (1567). Po 1580 mieli zapewne jakiś drewniany dom modlitwy. Pierwsza bóżnica potwierdzona w przekazach historycznych powstała przed 1648. Ta, jeśli nie została zniszczona przez kozaków Chmielnickiego, spłonęła w 1683 w pożarze miasta
Obecną (przy południowo-wschodnim narożu rynku, na dawnym placu bóżniczym) wzniesiono po 1686. Do dziś zachowała się ona z niewielkimi zmianami architektonicznymi. W początku XIX wieku została odnowiona zapewne wraz z dobudowaniem części frontowej (według A. Trzcińskiego przedsionek przebudowano wtedy na dwukondygnacyjny a elewacjom nadano cechy klasycystyczne). Wnętrze zostało zdewastowane w latach 1940 – 1944, było użytkowane przez Niemców jako stajnia, po wojnie urządzono tu magazyn. Obecnie, po remoncie w dawnej synagodze mieści się biblioteka.
Budynek frontem zwrócony jest na zachód, murowany z cegły i otynkowany, barokowy, na rzucie zbliżonym do kwadratu. Od frontu, na całej szerokości znajduje się przedsionek – prostokątny, dwukondygnacyjny, niższy od korpusu głównego. W przyziemiu jest sień i klatka schodową, na piętrze dawna część kobieca synagogi. Pierwotnie od północy znajdowało się jeszcze parterowe pomieszczenie (drugi babiniec), zostało rozebrane w czasie wojny.
Elewacja frontowa (przedsionka) jest klasycystyczna, na narożach i w części środkowej boniowana, z gzymsem kordonowym oraz prostokątnymi otworami okiennymi ujętymi w płaskie obramienia. Wieńczy ją szczyt z trójkątnym, gzymsowanym naczółkiem. Elewacje boczne korpusu mają podziały ramowe, wydłużone otwory okienne zamknięte są półkoliście, również w płaskich opaskach. Korpus nakryty jest dachem naczółkowym, część frontowa pulpitowym, krytymi blachą.
Sala modlitw – podobnie jak w synagogach w Zamościu i Szczebrzeszynie – jest obniżona w stosunku do poziomu gruntu. Nakrywa ją sklepienie żaglowe na gurtach wsparte na czterech filarach (dziewięciopolowe) – konstrukcja typowa dla murowanych bóżnic z XVII wieku. Pierwotnie pomiędzy filarami znajdowała się bima (niezachowana). Przedsionek ma sklepienie kolebkowe z lunetami. Babiniec na piętrze przedsionka połączony jest z salą główną arkadowymi otworami.
We wschodniej ścianie sali modlitw znajduje się nisza na rodały ujęta dwiema półkolumnami z gzymsem wygiętym ku górze. Ponad niszą fragment polichromii o motywach roślinno-zwierzęcych (w bordiurze z liści dębu wizerunek dłoni kapłańskich w geście błogosławieństwa, nad nim korona z napisem „Korona Tory”, po bokach antytetycznie umieszczone ptaki).
Na wschód od synagogi położony jest cmentarz żydowski, mógł on powstać już około 1588. W czasie II wojny światowej został zdewastowany. W 1895 ogrodzono go i sprowadzono na jego teren odnalezione nagrobki, znaczna część macew została wmontowana w nowy mur.
Opracowała Marta Goździk
Źródła:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 3 – powiat biłgorajski, Warszawa 1960
A. Trzciński, Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin 1990