Dawna synagoga w Łęcznej
Według E. Leśniewskiej najstarsze wzmianki o gminie żydowskiej w Łęcznej pochodzą z 2 połowy XV wieku. Synagogę wzniesiono prawdopodobnie około połowy XVII wieku na podstawie zgody wydanej w 1648. Spłonęła ona w 1846 podczas groźnego pożaru miasta. Została odbudowana i zapewne rozbudowana. W 1881 znowu uszkodzona przez pożar. W latach 1939 - 1944 Niemcy użytkowali ją jako magazyn zboża, czym zapoczątkowali dewastację. Po 1944 pogłębiła ją miejscowa ludność, rozbierając mury po kawałku.
Wobec złego stanu synagogi postanowiono ją rozebrać ostatecznie a z uzyskanego materiału wybudować dom kultury. W końcu jednak zapadła decyzja o odbudowie, przeprowadzono ją w latach 1953 - 1964. W miejsce całkowicie zniszczonego przedsionka (mieszczącego biura kahału) i sali kobiecej do budynku dostawiono nową część, mniejszą i niższą. Początkowo w dawnej synagodze planowano urządzić salę widowiskową. Od 1966 była ona siedzibą muzeum regionalnego (zbiory z zakresu archeologii, etnografii, historii miasta i regionu oraz judaica), w części zachodniej mieściła się biblioteka miejska. W 2014 budynek został zwrócony Związkowi Gmin Żydowskich RP.
Dawna synagoga usytuowana jest niedaleko rynku lokacyjnego, na stoku doliny Świnki. Jest orientowana, murowana z łamanego kamienia (uzupełnianego później cegłą) i otynkowana, barokowa. Ma rzut prostokąta z przylegającym do niego od zachodu nowszym, obszernym, dwukondygnacyjnym budynkiem.
Elewacje boczne są trójosiowe, tylna dwuosiowa – wszystkie z głębokimi, podłużnymi, arkadowymi wnękami, w których mieszczą się półkoliście zamknięte okna, silnie rozglifione. Naroża wschodnie wspierają skośne skarpy. Budynek nakryty jest dachem łamanym polskim (zrekonstruowany w 1957), pobitym gontem.
Dawna sala modlitewna wewnątrz nakryta jest stropem. Pośrodku znajduje się murowana bima o czterech zwężających się ku górze kolumnach. Dźwigają one półkoliste arkady i czworoboczną nadbudowę, która ma dwie kondygnacje rozdzielone gzymsami i przeprute przesklepionymi otworami. Podłucza arkad i ścianki nadbudowy pokrywa skromna, późnorenesansowa dekoracja stiukowa. Murowana szafa na rodały na ścianie wschodniej (aron ha-kodesz) jest dwukondygnacyjna, ujęta dwiema kolumnami, również zdobiona skromną dekoracją stiukową z około połowy XVII wieku, później uzupełnianą. W ścianie zachodniej widoczne są zamurowane otwory – niegdyś okna wychodzące na babiniec. Synagoga w Łęcznej jest jedyną na Lubelszczyźnie z zachowanym oryginalnym wystrojem wnętrza.
Jak podaje E. Leśniewska, być może bóżnica została kiedyś obniżona. Bardzo grube mury (1,3 m) przemawiają za istnieniem pierwotnie sklepienia a bryła budynku – z płaskim naczółkiem i dysharmonizującym z nim dachem – sugeruje attykę. Te zmiany mogły być wynikiem domniemanego procesu, jaki katolicy wytoczyli Żydom o to, że ich świątynia przewyższa wielkością i okazałością kościół, pożaru lub innych, nieznanych okoliczności.
„Mała” synagoga (dom modlitwy lub szkoła żydowska) znajdująca się przy ul. Obrońców Pokoju została wybudowana z kamienia i cegły na początku XIX wieku. Spłonęła najpierw w 1846, potem w 1881, za każdym razem została odbudowana. Po wojnie wnętrze przekształcono. Od 1993 ma tu siedzibę Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna.
źródła:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VIII, z. 10 – powiat lubelski, Warszawa 1967
E. Leśniewska, Zabytki Łęcznej. Bóżnica, „Merkuriusz Łęczyński” nr 5 (1990)
Powiat Łęczyński – przyroda, zabytki…, [teksty A. Mikołajko – Rozwałka i in.], Łęczna 2006
