Pałac w Dzierążni

Został wzniesiony zapewne około 1880 przez Jana Ignacego Rudnickiego, ówczesnego właściciela Dzierążni, być może na miejscu starszego.

           W 1944 majątek przejął skarb państwa, dwór i park zajęła szkoła. Później mieściła się tu biblioteka. Od 2007 pałac jest własnością prywatną. Jego remont został nagrodzony przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w 2011 Laurem Konserwatorskim. Odrestaurowano między innymi oryginalne szafy wnękowe, parkiety, schody, balustrady, stolarkę okienną i drzwiową, odtworzono historyczny podział pomieszczeń (przekształconych po wojnie na potrzeby szkoły) i dekoracje sztukatorskie. Renowacja objęła też park – pielęgnację drzew, odtworzenie dawnych wnętrz ogrodowych, ogrodu różanego, założenie klombów kwiatowych, alejek parkowych, wprowadzenie małej architektury ogrodowej.

            Pałac jest murowany, zbudowany na planie prostokąta, eklektyczny. Parterowy, z nadbudowanym od strony południowej pięterkiem, podpiwniczony. Wejście od strony zachodniej poprzedzone jest silnie wysuniętym, filarowo-kolumnowym portykiem, zwieńczonym trójkątnym szczytem. Na skraju obu skrzydeł w tej elewacji znajdują się pozorne ryzality – jednoosiowy, zwieńczony segmentowym naczółkiem od strony północnej i trójkątny, ze schodkowym naczółkiem (z okulusem w tympanonie) od strony południowej. Dwunastoosiowa elewacja ogrodowa ma podziały zbliżone do elewacji frontowej, z dwukondygnacyjną partią południową i triadą okien po obu stronach. Pośrodku jest wgłębny portyk, poprzedzony owalnym tarasem i schodami do ogrodu. Oś centralna i osie skrajne zaakcentowane są segmentowymi naczółkami.

            Naroża poszczególnych partii budynku są boniowane, elewacje zwieńczone rodzajem belkowania. Otwory okienne mają profilowane opaski, nad nimi odcinki gzymsu lub trójkątne szczyciki. Dachy są cztero- i dwuspadowe, z lukarnami od wschodu i zachodu.

            Układ wnętrz jest dwutraktowy, z hallem i salonem na osi, z którego prowadzą drzwi na taras ogrodowy od strony wschodniej. W skrzydle północnym są dwa większe, reprezentacyjne pokoje i dwa mniejsze z wejściem od północy przez sionkę. W skrzydle południowym znajdują się pokoje mieszkalne oddzielone korytarzem, a także schody prowadzące na piętro. Od południa do pałacu dobudowano niewielki przedsionek.

            Do dziś z dawnego wyposażenia zachowały się ozdobne elementy na ścianach (fasety) i sufitach (rozety), stolarka okienna i drzwiowa, ozdobne podłogi i parkiety, dwa eklektyczne kominki (2. połowa XIX wieku). Jeden znajduje się w hallu – z białych kafli, udekorowany stiukową i żeliwną kratą. Drugi (z cegły szamotowej obłożonej zielonkawymi kaflami, złożony z trzech, bogato zdobionych części) został przeniesiony do dawnego Domu Sejmikowego w Tomaszowie Lubelskim.

            Na południowy wschód od pałacu, nad silnie opadającym stokiem usytuowany jest dawny dwór Makomaskich (lub pałacowa rządcówka?). Budynek został wzniesiony zapewne pod koniec XVIII wieku, później znacznie przekształcony. Jest murowany z cegły i otynkowany. Parterowy, na rzucie prostokąta. Przed ostatnią renowacją elewacja frontowa była pięcioosiowa, podzielona pilastrami, analogiczne pilastry ujmowały naroża krótszych boków (pilastry zastąpiono boniowaniem). Dach jest dwuspadowy.

            Na północ i wschód od pałacu rozciąga się obszerne niegdyś założenie parkowe (być może z XVIII/XIX wieku), z licznym, częściowo zachowanym starodrzewiem. Od tyłu, na osi pałacu, ciągnie się długa aleja lipowa, dochodząca do alei poprzecznej, zamykającej założenie dworskie od północy.

źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 17 - Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982

2. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, U. Nowakowska, Dzieje miejscowości gminy Krynice, powiat tomaszowski, Krynice - Zamość 2013