Pałac w Kozłówce
Historia pałacu
Między 1735 a 1739 wieś Kozłówka stała się własnością Michała Bielińskiego, wojewody chełmińskiego, który wzniósł tu pałac. Od początku XIX wieku dobra kozłowieckie należały do Zamoyskich. Na przełomie XIX/XX wieku Konstanty Zamoyski gruntownie przebudował pałac, który miał się stać okazałą siedzibą oddzielnej Ordynacji Kozłowieckiej. Podczas II wojny światowej ukrywał się tu między innymi późniejszy prymas Polski, ks. Stefan Wyszyński. W 1944 majątek przejęło państwo. W pałacu początkowo urządzono muzeum (czynne do 1954), potem Centralną Składnicę Muzealną, a w 1977 znowu muzeum. Od tego czasu prowadzona była rewaloryzacja zespołu połączona z odzyskiwaniem części dawnego wyposażenia. W 1994 w dawnej powozowni urządzono pierwszą w Europie galerię sztuki realizmu socjalistycznego (zbiór między innymi obrazów, grafik, plakatów, rzeźb z 1. połowy lat 50-tych XX wieku). Natomiast w zachodniej części stajni mieści się mała powozownia. Zespół pałacowy w Kozłówce stanowił scenerię do wielu polskich filmów, między innymi ,,Chopin. Pragnienie miłości”.
Architektura
Główna oś założenia pałacowego w Kozłówce (w barokowym typie entre court et jardin) przebiega z zachodu na wschód, przez aleję i bramę wjazdową, prostokątny dzie dziniec (dzielący się na część gospodarczą i pałacową), środek pałacu oraz przez park na jego tyłach. Dziedziniec ograni czony jest po obu stronach budynkami: w części gospodarczej stajnią i wozownią, w części pałacowej - od południa kordegardą, oficyną kuchenną i budynkiem teatru, a od północy również kordegardą, oficyną i kaplicą. Na przełomie XIX/XX wieku wszystkie budynki połączono ze sobą i z pałacem krótkimi odcinkami faliście wyłamanego muru. Zabudowa dziedzińca jest zwarta i symetryczna. Poza parkiem znajduje się teren dawnego folwarku z zabudowaniami wznie sionymi lub gruntownie przebudowanymi w tym samym czasie. Wszy stkie budynki są murowane z cegły i otynkowane.
Pałac został wzniesiony prawdopodobnie w końcu lat 30-tych XVIII wieku (w 1742 już istniał), być może zaprojektował go Józef II Fontana. Jego zasadni cza bryła jest pierwotna, późnobarokowa, niegdyś miała ona de korację rokokową. Pałac jest piętrowy, na rzucie prostokąta, z ryzalitami. Fasady frontowa i ogrodowa są trzynastoosiowe. Ich ryzality środkowe są płytsze, trójosiowe, z mezzaninem (podwyższeniem o półpiętro). Ryzality skrajne są dwuosiowe, wydatniejsze. Fasady boczne są pięcioosiowe, z trójosiowymi ryzalitami pośrodku.
Główny akcent elewacji frontowej stanowi ciężki, czterokolumnowy, koryncki portyk z tarasem wsparty na trzech arkadach, przesłaniający środkowy ryzalit. Zwieńczony on jest trój kątnym szczytem z herbem Jelita Zamoyskich w tympanonie. Portyk dobudowano w latach 1879 - 1907, tak samo jak wieże, tarasy z podcieniami arkadowymi przy elewacjach bocznych oraz taras i reprezentacyjne schody przy fasadzie ogrodowej (te ostatnie zostały rozebrane w latach 1955 - 1958).
Do narożników elewacji frontowej przytykają dwie czworoboczne wieże. Ich dwie niższe kondygnacje są skromne, natomiast trzecia ma w każdej elewacji niszę ograniczoną zwielokrotnionymi pilastrami, na które spływają łuki archiwolt. Pośrodku niszy jest prostokątne okno z trójkątnym naczółkiem, a nad nim okrągłe okienko. Neobarokowe hełmy wież (pobite blachą) są ozdobione lukarnami i zwień czone latarniami. Na balustradach tarasów bocznych znajduje się sześć rzeźbionych grup puttów, żeliwnych, malowanych na biało. Dach pałacu jest mansardowy, nad ryzalitami dwu- i trójpołaciowy, kryty dachówką, z ozdobnymi (mają charakter wyłącznie dekoracyjny, gdyż na poddaszu nie ma pokoi), neobarokowymi (XIX/XX wiek) lukarnami od frontu i ogrodu.
Środkowy ryzalit ogrodowy rozczłonkowany jest pilastrami, pozostałe ryza lity ujęte są pilastrami na narożach. Elewacja frontowa i ry zality skrajne wzbogacone zostały na przełomie XIX/XX wieku gzymsami między kondygnacyjnymi. Wieże ujęte są na narożach pilastrami z wyłamanymi gzymsami wieńczącymi. Otwory okienne są wydłużone, na piętrze wyższe, jedynie w mezzaninach ryzalitów środkowych zbli żone do kwadratu. Te na parterze i w ryzalitach środkowych zamknięte są łukiem odcinkowym. Wszystkie mają uszate obramienia, być może wzorowane na pierwotnych.
Stiukowa dekoracja pilastrów, obramień okiennych oraz szczytu ele wacji ogrodowej (są tu dwie tarcze z herbami Jelita Zamoyskich i Pilawa Potockich wśród stylizowanych liści) jest neobarokowo-regencyjna, pochodzi z przełomu XIX/XX wieku. Starsze są jedynie wazony ujmu jące szczyt elewacji ogrodowej (być może i frontowej).
W wyniku przebudowy z przełomu XIX/XX wieku pałac stracił swój jednolity charakter stylowy, stał się eklektyczny (pseudoklasycystyczny portyk, neobarokowe wieże, podcienia kolumnowe schodów nawiązujące do loggi renesansowych). Jej autorstwo przypisuje się jednemu z braci Marconich - Władysławowi bądź Leonardowi.
Układ wnętrza zasadniczo jest pier wotny, dwutraktowy, tylko na piętrze w części południowej przekształcony. Na parterze pomiędzy traktami biegnie korytarz, na osi znajduje się hall oraz za korytarzem dawny salon o zaokrąglonych narożach, prze kształcony w XIX/XX wieku na trzy pomieszczenia. W pomie szczeniu po północnej stronie hallu są reprezentacyjne, marmurowe schody z podestami, z neorokokową, kutą z żelaza balustradą. Na piętrze, w środkowej, ryzalitowej części pa łacu od ogrodu jest salon (dawna sala recepcyjna) od koloru ścian i mebli zwany czerwonym - najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie pałacu. Jest on prostokątny, z dwoma ściętymi narożnikami, oświetlony przez trzy duże porte-fenetre’y. Obok niego od południa jest tzw. salon biały, przy salonie białym od frontu jadalnia. Obok jadalni biblioteka (dawny przedpokój) o układzie podobnym do salonu czerwonego. Trzy duże porte-fenetre’y, które ją oświetlają, stanowią jednocześnie wyjście na taras elewacji frontowej.
We wszystkich pomieszczeniach są sufity z fasetami, jedynie w korytarzu i dwóch niewielkich przedpokojach na piętrze sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Na parterze w większości pomieszczeń pośrodku sufitów jest skromna dekora cja stiukowa, natomiast na sufitach w hallu, klatce schodowej i po mieszczeniach piętra (salonu czerwonego, białego, biblioteki, jadalni) znajduje się bogata dekoracja sztukatorska neoregencyjna i neorokokową wykonana według projektu Jana Heuricha młodszego (1903). Sztukaterie w pozostałych pokojach pierwszego piętra są skrom niejsze.
Wnętrze
Wystrój wnętrza pochodzi w całości z okre su przebudowy w XIX/XX wieku, bliski jest stylowi II Cesarstwa. Charakteryzuje go natłoczenie motywów dekoracyjnych i eklektyzm – obok bujnych sztukaterii na sufitach (z motywami zaczerpniętymi z klasycyzmu, baroku, rokoka) są tu między innymi marmurowe, neobarokowe kominki o bogato profilowanych ramach i piece z glazurowanych kafli, dwuskrzydłowe drzwi ożywione ozdob nymi, ciemnymi płycinami o złoconych profilach, lustra w bogatych, neorokokowych ramach. Prawie wszystkie pokoje na piętrze mają ozdobne, parkietowe posadzki z jasnego i czarnego drze wa dębowego.
Wyposażenie wnętrza (meble, obrazy, rzeźby, porcelana, itd.) było kompletowane przez Konstantego Zamoyskiego w latach 1879 - 1923. Sama biblioteka (założona z dzieł zakupionych po śmierci biskupa lubelskiego, ks. Baranowskiego) liczyła około 10 tysięcy tomów. Wśród mebli przeważają kopie neorokokowe. Oprócz oryginalnych - empirowych i biedermayerowskich - są tu między innymi dwie barokowe szafy gdańskie (2. połowa XVII wieku). Oryginalny zbiór obrazów liczył ponad 1000 pozycji, w więk szości to kopie malarstwa europejskiego zamawiane w czołowych galeriach i w mniejszym stopniu polskiego (między innymi: Cranacha, Greuze’a, Nattiera, Rafaela, Teniersa, Bacciarellego, Grassiego, Lampiego) oraz liczne portrety rodzinne, w bogatych, ozdobnych, neobarokowych i neorokokowych ramach. Zdobiły one ściany wszystkich pomieszczeń. Wśród zachowanych oryginałów znajdują się między innymi Pożegnanie Chodkiewicza z żoną (sygn. Józef Oleszkiewicz 1808), Śmierć Chodkiewicza (przypisywany Franciszkowi Smuglewiczowi lub jego szkole), portret Franciszka Bielińskiego (zm. 1766) przypisywany Louisowi de Silvestre. Wśród kilku zachowanych rzeźb (spośród kilkudziesięciu, w większości kopii) jest popiersie Andrze ja Zamoyskiego dłuta Marcin Guyskiego (1869).
Część najcenniejszych zbiorów, wywiezionych do Warszawy przez Jadwigę Zamoyską podczas II wojny światowej, przepadła w powstaniu warszawskim. Część została po wojnie przekazana w depozyt do różnych instytucji. Dzięki powojennej rewindykacji rozproszonych zbiorów i zakupom obecnie liczą one prawie 12 tysięcy dzieł sztuki.
Kaplica
Kaplica pałacowa została wzniesiona w latach 1904 - 1909 według projektu Jana Heuricha młodszego. Żelbetonowa konstrukcja jej sklepienia prawdopodobnie była jedną z pierwszych w Polsce. Kaplica jest orientowana, ma rzut prostokąta z półkolisto zamkniętym prezbiterium od wewnątrz (na zewnątrz - prostokątnie), przykryta jest sklepieniem kolebkowym na gurtach. Dach jest czterospadowy, łamany, kryty dachówką, z wystawką zwieńczoną trójkątnym szczytem od południa. Kaplica połączona jest z pałacem krytym przejściem, zwieńczonym tarasem z kamienną balustradą.
Architek tura wnętrza (zwłaszcza nawy) wzorowana jest na górnej kondygnacji kaplicy królewskiej w Wersal u. Nawę główną ujmują rzędy kanelowanych, korynckich kolumn dźwigających belkowanie, na którym wspiera się sklepienie beczkowe. Kolumny wznoszą się na wysokich, czworograniastych coko łach, które tworzą jednocześnie podstawę dla kanelowanych, korynckich pilastrów wtopionych w ściany nawy. Oświetlenie nawy stanowią po trzy duże, półkolisto zamknięte okna z każdej strony, umieszczone między pilastrami przyściennymi. W nich witraże o geometrycznych wzorach, ozdobione w górnej części herbami Zamoyskich. Ponadto w skle pieniu są koliste otwory i jeden owalny wypełnione witrażami.
Prezbiterium nawiązuje raczej do form występujących w dolnej kon dygnacji kaplicy wersalskiej. Rytm trzech łuków arkadowych z ołtarzem w środku i dwoma arkadami obejścia po bokach został tu powtórzony w formie dużego, półkolisto zamkniętego okna w środku (z witrażem ze sceną Zwiastowania) oraz dwóch prześwitów empor zamkniętych łukiem pełnym po bokach. Podział wer tykalny ścian prezbiterium stanowią, podobnie jak w nawie, korynckie, kanelowane pilastry.
Dekorację kaplicy stanowi wyłącznie bogata sztukateria (pokrywa ona przyłucza otworów okiennych, podłucza arkad, belkowanie i sklepienie), podczas gdy w wersalskiej jest także dekoracja malarska. Są tu między innymi uskrzydlone główki aniołków, muszle wśród splotów roślinnych, gałązki z liśćmi dębu, trybularze, z których unoszą się dymy kadzideł w kierunku kar tuszy z herbami Zamoyskich, liście akantu, księgi, stuły, kielichy. Na dekorację gzymsu składa się kymation joński oraz powyżej kroksztyny akantowe na przemian z ro zetkami w kasetonach. Sztukaterie na sklepieniu nawy tworzą równoległe pasy.
Ołtarz w kaplicy wykonany w marmurze i brązie (ze sceną Złożenia Chrystusa do grobu, aniołami i świecznikami) jest dokładną ko pią wersalskiego. Natomiast nagrobek Zofii z Czartoryskich Zamoyskiej (zm. 1837 we Florencji), z białego marmuru, to kopia nagrobka tejże z kościoła Santa Croce we Florencji (wykonanego w 1838 przez Lorenzo Bartoliniego).
Teatr
Budynek teatru (tzw. Teatralnia) został wzniesiony po 1908 roku. Jest usytuowany symetrycznie do kaplicy, jego bryła jest do niej analogiczna. Jest on połączony z pałacem parawanowym murem zwieńczonym kamienną balustradą, w którym przepruto przejazdową arkadę. Obecnie mieści się w nim sala wystaw i konferencyjno-koncertowa.
Oficyny
Dawna oficyna kuchenna istniała już w 3. ćwierci XVIII wieku, została wzniesiona przypuszczalnie współcześnie z pałacem. Jest prostokątna, piętrowa. Jedenastoosiowa, z płyt kim, trzyosiowym ryzalitem od frontu, zwieńczonym trójkąt nym szczytem. Wszystkie narożniki na zewnątrz ma zaokrąglone. Otwory okienne (na piętrze nieco niższe) zamknięte są łukiem odcinkowym, mają profilowane obramienia. W szczycie znajduje się okulus. Dach jest czterospado wy, kryty blachą. Wnętrze oficyny jest dwutraktowe, z korytarzem na osi i między traktami. Pomieszczenia na parterze mają sklepienia kolebko we lub kolebkowo-krzyżowe, na piętrze są sufity.
Druga oficyna została wzniesiona w XIX/XX wieku. Jej bryła jest analogiczna do poprzedniej. Wewnątrz znajdują się sufity.
Kordegardy
Dwie identyczne kordegardy istniały już w 3. ćwierci XVIII wieku, przypuszczalnie zostały wzniesione współcześnie z pałacem. Usytuowane są po obu stronach dziedzińca, na wprost siebie, skośnie w stosunku do pozostałej zabudowy. Mają rzut kwadratów, są dwukondygnacyjne, czteroosiowe. Na zewnątrz kondygnacje oddzielone są gzym sem, dolne wzmocniono skośnymi skarpami, górne rozczłon kowane są lizenami. Otwory okienne zamknięte są łukiem odcin kowym, mają profilowane obramienia. Dachy są namiotowe, z kominem pośrodku, kryte blachą. Wewnątrz znajdują się sufity.
Stajnia i wozownia
Dawna stajnia i wozownia istniały już w 3. ćwierci XVIII wieku, wzniesiono je być może równocześnie z pałacem. Mają rzut wydłużonych prostokątów, są parte rowe. Wozownia jest ożywiona na zewnątrz płytkimi, arkadowymi wnękami. Dachy na obu budynkach są czterospadowe, kryte blachą.
Brama wjazdowa
Brama wjazdowa została wzniesiona w XIX/XX wieku w miejscu poprzedniej, barokowej. Jest neobarokowa, słupowo-parawanowa. Trójosiowa, z przejazdem bramnym i dwiema furtami dla pieszych. Słupy zwieńczone są kamiennymi wazo nami. Środkowe (wyższe) połączone są żelaznym, kutym, deko racyjnym zwieńczeniem, na którym znajduje się dewiza herbowa Zamoyskich („To mniey boli”) i ich herb Jelita. Brama (dwuskrzydłowa) i furty (jednoskrzydłowe) są kute z żelaza, ozdobne.
Park
Park, wówczas regularny, został założony współcześnie z pałacem. Był on wielokrotnie przekomponowywany, ostatnio w XIX/XX wieku, częściowo z udziałem Franciszka Szaniora. Powstał wtedy park kwatero wy nawiązujący do francuskiego baroku (to powrót - tak jak w architekturze pałacu - do form historycznych), z wielkim, prostokątnym gazonem na osi, pośrodku którego znajduje się fontanna. Tworzy ją rzeźbiona grupa trzech igrających puttów - żeliwna, malowana na biało. W parku znajduje się pomnik wystawiony przez Zamoyskich w 1930 na grobie żołnierzy napoleońskich (1812).
Na terenie dawnego folwarku usytuowany jest dom wzniesiony w XVIII/XIX wieku (aktualnie to własność prywatna), zapewne dawna rządcówka. Jest on parterowy, dwutraktowy, z sienią od frontu na osi. Narożniki na zewnątrz ma zaokrąglone. Ściany na na rożach ujęte są lizenami, zwieńczone profilowanym gzymsem. Dach jest naczółkowy, z lukarnami.
Źródła
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 11 – dawny powiat lubartowski, Warszawa 1976
2. T. Krzyk - Libuchowa, Pałac w Kozłówce [w:] ,,Studia i materiały lubelskie”, T. 2, Lublin 1963
3. A. Fic - Lazor, Kozłówka - przywrócone piękno [w:] ,,Renowacje i zabytki”, 2011, nr 3