Okazała rezydencja związana jest – jak wszystkie budowle barokowe w Lubartowie – z rodem Sanguszków, którzy byli właścicielami miasta na przestrzeni XVIII/XIX wieku.
Dworska siedziba stanęła w tym miejscu jeszcze za Firlejów, założycieli Lubartowa (XVI wiek). Była to prawdopodobnie renesansowa budowla obronna, z basztami, fortyfikacjami i umocnieniami oraz parkiem - ogrodem w stylu włoskim. Jej ślad pozostał w planie założeń fundamentowych.
Projekt przebudowy zamku (dworu?), nie wiadomo, jak daleko posuniętej, pod koniec XVII wieku przygotował Tylman z Gameron, wybitny przedstawiciel nurtu klasycyzującego w architekturze dojrzałego baroku. Właścicielami Lubartowa byli wtedy Lubomirscy. Budowla zyskała rzut zachowany do dziś – prostokątnej bryły z ryzalitowym występem w partii środkowej. Dół ryzalitu stanowi ganek z balkonem, wsparty na ośmiu kolumnach w stylu doryckim. A zwieńczenie – trójkątny tympanon na tle ściany attyki.
Po zniszczeniach XVII/XVIII-wiecznych pałac zyskał drugie życie, kiedy nastali tu Sanguszkowie. Paweł Karol Sanguszko – marszałek wielki litewski i jeden z najbogatszych wówczas na Lubelszczyźnie magnatów – postanowił uczynić Lubartów swoim głównym siedliskiem. Z nim notabene związana jest zmiana nazwy z Lewartowa na Lubartów i rozwój miasta. Projekt przebudowy pałacu wykonał w 1723 Paweł Antoni Fontana, „nadworny” architekt Sanguszków. Do 1741 dobudowano drugie piętro, oficyny boczne, murowane ogrodzenie, taras od strony parku, wykonano dekorację rzeźbiarską. W kolejnych latach doszła oryginalna biblioteka w baszcie południowej (podłoga w formie poczwórnej spirali wijącej się skrętami wzwyż) i reprezentacyjne wyposażenie wnętrz. Dekoracje wewnątrz i zewnątrz pałacu są rokokowe (1 połowa XVIII wiek) i późniejsze, klasycystyczne (2 połowa XVIII wieku).
Monumentalny pałac (prosta, nieprzeładowana dekoracjami bryła) stał się w XVIII wieku ośrodkiem potężnego założenia typu „entre cour et jardin” (fr. między dziedzińcem a ogrodem). Dziedziniec przed pałacem otoczony był murem z ośmiokątnymi basztami w rogach i bramą wiodącą do miasta. Nad bramą górowała wieża z kopułą zakończoną złoconą kulą. Z pałacu 6-kilometrowa aleja lipowa prowadziła do Kamionki. Powstała wielkopańska rezydencja, charakteryzująca się barokowym rozmachem.
Paweł Sanguszko zmarł w 1750, pałac od tej pory przechodził z rąk do rąk. Jeszcze jedną większą przebudowę, w „duchu” romantycznym zarządziła Klementyna Małachowska, ostatnia jego właścicielka z rodu Sanguszków. Prace rozpoczęto w 1830 pod kierunkiem warszawskiego architekta Adolfa Schucha – zniszczona została baszta z zegarem, wyburzone oficyny i zdekompletowane wnętrza. Park przybrał styl angielski. Ale wybuchło powstanie listopadowe i dalszych przeróbek zaniechano. Kolejny właściciel, Henryk Łubieński (wiceprezes Banku Polskiego) w stajniach pałacowych otworzył fabrykę fajansu, która działała do 1850 roku. Wyrabiano w niej ceramikę, wzorowaną na tej ze słynnej, angielskiej firmy Wedgwood.
W 1925 pałac zakupiło zgromadzenie Braci Kresowych, rozpoczęli oni remont, ale w 1933 pożar doszczętnie strawił budynek. Ruinę wykupił Zarząd Miejski, jeszcze przed II wojną otwarto dla mieszkańców park pałacowy. Remont samego pałacu przeprowadzono już po wojnie (1950 - 1970). Założenie parkowe zostało odnowione według projektu Gerarda Ciołka, ponownie w stylu francuskim.
Od 2002 pałac jest siedzibą Starostwa Powiatowego w Lubartowie. Znajdująca się na piętrze reprezentacyjna Sala Rycerska z portretami Sanguszków na ścianach służy jako sala konferencyjna. Ostatni remont, po którym pałac odzyskał blask, przeprowadzono w 2012 roku. Objął on też rewaloryzację dziedzińca (odnowienie zieleni, mała architektura ogrodowa). Trwa remont barokowo-klasycystycznej przypałacowej oranżerii (obecnie własność prywatna), która po II wojnie światowej popadła w ruinę.
Bibliografia:
-
Mieczysław Kurzątkowski, Architektura barokowa ziemi lubartowskiej [w:] „Lubartów i Ziemia Lubartowska”, T.3, Lublin 1959
-
Beata Purc-Stępniak, Rodzina Sanguszków i ich pałac w Lubartowie [w:] „Lubartów i Ziemia Lubartowska”, T.13, Lubartów 1996
-
Karol Skaruch, Przeszłość historyczna i architektura pałacu Sanguszków w Lubartowie [w:] „Lubartów i Ziemia Lubartowska”, T.3, Lublin 1959