Pałac Czetwertyńskich w Suchowoli
Do 1887 dobra w Suchowoli koło Radzynia Podlaskiego były własnością Natalii Kickiej, wdowy po generale Ludwiku Kickim. W majątku był młyn wodny, gorzelnia i kopalnia torfu. Suchowolę kupił od hrabiny Kickiej książę Seweryn Światopełk – Czetwertyński z Milanowa.
Dwór poprzedniej właścicielki nie był zbyt okazały. Na początku XX wieku wybudowano nowy pałac – wiejską, eklektyczną rezydencję (Czetwertyńscy mieli też pałac na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie). Wznoszony był on w dwóch etapach: w latach 1900 - 1903 według projektu bardzo znanych wówczas architektów Franciszka Lilpopa i Karola Jankowskiego, następnie rozbudowany w latach 1909 - 1914 przez Czesława Przybylskiego.
Rzut poziomy budowli był zbliżony do nieco rozchylonej litery L. W miejscu jej rozchylenia projektant późniejszej części pałacu ulokował masywną, wysoką wieżę ze spiczastym hełmem, która dominowała nad całością. Główne wejście ulokowane od południowego zachodu prowadziło do holu wejściowego, zapewne reprezentacyjnego. Układ pomieszczeń na parterze był oparty na centralnie biegnącym korytarzu, z wejściami do pokoi po obu stronach. Podobny układ mógł być powielony na piętrze. Okna części środkowej pałacu zamknięte były półkoliście.
Swobodna i nieregularna architektura pałacu nawiązywała do ówczesnej idei domu wiejskiego, propagowanej i realizowanej przez angielskiego architekta Richarda Normana Shawa (na gruncie polskim było to zjawisko wyjątkowe). Bryły obiektu były nieregularne, jakby przypadkowo zestawione. Dodatkowy element stanowił pozorowany na niektórych fragmentach elewacji (lub może konstrukcyjnie pracujący?) mur pruski. Eklektyzmu dopełniały motywy ze stylu Tudorów i XVII-wieczne.
W okresie międzywojennym w pałacu ulokowano najcenniejszą część ogromnego księgozbioru biblioteki milanowskiej (gromadzonego od wczesnych lat XIX wieku). W czasie II wojny światowej zbiory ze względów bezpieczeństwa przewieziono do Biblioteki Ordynacji Krasińskich na Okólniku w Warszawie. Tam spłonęły podczas powstania warszawskiego.
Opuszczony przez Czetwertyńskich w 1944 majątek został upaństwowiony, pałac nie był użytkowany. W 1963 spłonął, po odbudowie (związanej ze znacznym przekształceniem bryły budynku) ulokowano w nim szpital dla nerwowo i psychicznie chorych.
Ze spalonego pałacu zachował się ozdobny kominek herbem Czetwertyńskich stojący w holu. Zachował się także oryginalny układ pomieszczeń na parterze, główne wejście oraz fragment elewacji frontowej – wysunięcie muru z wielkim oknem zamkniętym półkoliście, oświetlającym klatkę schodową prowadzącą na piętro. Pozostałe otwory okienne zostały przekształcone, nad elewacją frontową dobudowano piętro.
Rezydencję Czetwertyńskich otaczał park o powierzchni około 11 morgów. Do jego urządzenia książę zatrudnił czeskiego ogrodnika Wacława Hanzela. Park został zaprojektowany w stylu angielskim z elementami ogrodu arkadyjskiego. Aleje i wnętrza o charakterze naturalnym współgrały z oknami i osiami widokowymi pałacu. Wśród około 68 gatunków drzew znalazły się egzotyczne okazy: katalpa, jodła kalifornijska, platan klonolistny, choina kanadyjska, iglicznica trójcierniowa, tulipanowiec i inne, dzięki czemu park wkrótce stał się jednym z najpiękniejszych parków na Lubelszczyźnie.
W centrum dóbr obejmujących dwór wraz z parkiem, osadę folwarczną Kuraszew, wieś i folwark Suchowola oraz folwark i gorzelnię na Zawoince, założono kompozycję krajobrazową, której centralną częścią stała się dzieląca je dolina i przepływająca przez nią mała rzeka. W centrum doliny urządzono system stawów, przy których zbiegały się aleje wysadzane drzewami. Długie na kilka do kilkunastu kilometrów (prowadziły między innymi do Wohynia, Radzynia i Parczewa), każda wysadzona jednym dominującym gatunkiem drzew, stąd nazwy: klonowa, kasztanowcowa, grochodrzewowa, morwowa, dębowa czy jesionowa.
źródła:
1. A. Gątarczyk, Seweryn książę Czetwertyński. Biografia, Radzyń Podlaski 2007
2. T. S. Jaroszewski, Od klasycyzmu do nowoczesności: o architekturze polskiej XVIII, XIX i XX w., Warszawa 1996
3. H. Łusiewicz, Pałac w Suchowoli [w:] 75 lat szkoły podstawowej w Suchowoli... Radzyń Podlaski – Lublin 2004