Ruiny zamku Firleja w Janowcu
Zamek w Janowcu został wzniesiony pod koniec XV wieku/na początku XVI wieku przez Mikołaja Firleja, hetmana wielkiego koronnego, był jedną z pierwszych fortyfikacji bastionowo-bastejowych w ówczesnej Polsce. Budowę kontynuował Piotr Firlej, który też w 1537 dokonał lokacji miasta
Zamek został rozbudowany w 3. ćwierci XVI wieku przez Andrzeja Firleja. W obrębie założenia wzniósł on dwa przeciwległe skrzydła pałacowe, zaprojektowane przez Santiego Gucciego. Od strony dziedzińca biegł kolumnowy krużganek. Największe prace budowlane przeprowadzili w końcu XVI wieku oraz 1. połowie XVII wieku Tarłowie, wykształciła się wtedy okazała rezydencja barokowa, nastąpiło dopełnienie zabudowy obwodu zamkowego. W 1656 zamek zdobyli i spalili Szwedzi.
W 3. ćwierci XVII wieku został on odbudowany i przekształcony przez Lubomirskich, zapewne według projektów Tylmana z Gameren, w późniejszym okresie zyskał także rokokową dekorację. Po połowie XVIII wieku odnowił go Marcin Lubomirski, ale od tego momentu budynki popadały już w zaniedbanie. Od 1783 zamek stanowił własność Mikołaja Piaskowskiego, starosty taraszczańskiego. Kiedy ten w 1803 zmarł, dawna rezydencja całkiem już opustoszała. Została splądrowana w 1809 i 1813, stopniowo popadała w ruinę, często zmieniali się jej właściciele.
W 1931, podczas parcelacji majątku zamek kupił Leon Kozłowski (wówczas taksator urzędowy), odnowiono wtedy kilka pomieszczeń, ale podczas II wojny światowej doszły nowe uszkodzenia. Resztówka majątku miała zbyt małą powierzchnię, by podlegać reformie rolnej PKWN, dlatego Kozłowski stał się jedynym „panem na zamku” w PRL. Kiedy w 1975 zamek został odkupiony przez Muzeum Kazimierza Dolnego (obecnie Muzeum Nadwiślańskie), rozpoczęła się jego konserwacja, częściowa odbudowa i badania archeologiczne. W 1994, w zachodniej części kompleksu odkryto pod ziemią relikty drewniano-murowanej budowli, starszej od zamku. Obiekt został zaadaptowany do celów turystycznych, obok parku urządzono zespół dworski złożony z zabytkowych budynków drewnianych przeniesionych z pobliskich terenów.
Zamek jest położony na wysokiej skarpie doliny Wisły, od północnego zachodu odcięty naturalnym wąwozem potoku, od wschodu i północnego wschodu pozostałościami fosy. Stanowi wielki zespół architektoniczny o charakterze przeważnie późnorenesansowym i wielu, nieraz trudno czytelnych, fazach budowy. Jest murowany z opoki kredowej, uzupełnianej w niektórych partiach cegłą, na ogół otynkowany. Dla uwyraźnienia białej bryły budowli jej mury na całej wysokości pomalowano w poziome, cynobrowe pasy (2 - 3 ćwierć XVI wieku). To reminiscencja dekoracji występujących w militarnej architekturze włoskiej, którą inspirowano się przy budowie zamku.
Plan budowli w ogólnym zarysie zbliżony jest do trójkąta, wydłużonego na osi wschód-zachód, równolegle do skarpy. Jak pisze M. Kurzątkowski, pierwotny zamek był charakterystyczny dla warowni wnoszonych na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych. Tradycyjny w nieregularnym rozplanowaniu wynikającym z położenia góry, a nowatorski w zastosowaniu systemu bastejowego oraz rozwiązaniu budynku bramnego, który łączył funkcje bramy, bastei i wieży mieszkalnej.
Budynki zgrupowane są wokół dwóch dziedzińców: większego od wschodu, na rzucie wydłużonego pięcioboku oraz przylegającego do niego od zachodu mniejszego, trójkątnego. Budynki w skrzydle południowym, wzdłuż obu dziedzińców tworzą na zewnątrz długą elewację, górującą nad skarpą, z ryzalitem pośrodku i dwiema okrągłymi, narożnymi wieżami po bokach. W załamującym się skrzydle wschodnim znajduje się budynek bramny z basteją od północy i pozostałościami małego budynku od południa, od północy jest budynek mieszkalny oraz wielka, półkolista basteja w narożu północno-wschodnim. Północny bok większego dziedzińca zajmuje skrzydło z wydatnym ryzalitem w części zachodniej, wysuniętym ku północy. Mały dziedziniec zamknięty jest od północnego zachodu murem kurtynowym. W jego zachodnim krańcu znajduje się przybudówka budynku południowego. Na granicy obu dziedzińców znajduje się kaplica zamkowa.
Z pierwotnego, gotycko-renesansowego zamku (sprzed 1537), ograniczonego do wschodniego dziedzińca pochodzi budynek bramny z basteją, ryzalit w elewacji południowej i zapewne zrąb łączącego je, zewnętrznego muru budynku południowego, oraz małe fragmenty muru zamykającego dawniej dziedziniec od zachodu, gdzie przebiegała fosa. W 3. ćwierci XVI wieku wzniesiono zapewne między innymi budynek na północ od bramy, umocnienia przedbramne i przed narożem południowo-wschodnim oraz budynek południowy.
W XVI/XVII i 1. połowie XVII wieku, w kilku fazach powiększono zamek, budując między innymi basteję północno-wschodnią i skrzydło północne oraz część zachodnią z budynkiem południowym i ścianą kurtynową przy trójkątnym dziedzińcu. Wtedy także zlikwidowano okrągłe wieże. W 3. ćwierci XVII wieku przekształcono między innymi budynek przy małym dziedzińcu (w tym dostawiono przybudówkę), dobudowano ryzalit od północy oraz krużganki w części północno-wschodniej (a może także przy południowym boku dużego dziedzińca), podwyższono wieżę południowo-wschodnią i wzniesiono kaplicę.
Budynek bramny zachował się tylko częściowo od północy, po koronę murów, część ściany frontowej i ścianę piętra od strony dziedzińca odbudowano. Ma on rzut rombu, z przylegającą od północy zaokrągloną, trzykondygnacyjną dobudówką w typie bastei. Dwie dolne kondygnacje budynku pochodzą sprzed 1537, trzecia została nadbudowana zapewne nieco później. W przyziemiu znajduje się brama przejazdowa i dwie podpiwniczone kazamaty po bokach. Sklepienia w budynku są kolebkowe, w bramie z nałożonymi żebrami z zaprawy, o układzie gwiaździstym. W górnych kondygnacjach pierwotnie znajdowało się po jednej, dużej sali. Po częściowym scaleniu zewnętrznych ścian dawna sala rycerska stała się otwartym tarasem widokowym. W każdej kondygnacji bastei jest jedno pomieszczenie, dolne sklepione.
Arkadowy otwór bramy z obu stron ujęty jest w rustykowane obramienie z 2. połowy XVI wieku. W zewnętrznej ścianie budynku bramnego i bastei, wzmocnionej skarpą, umieszczone są otwory okienne (w bastei zregotyzowane) i pięcioboczne strzelnice z 2 – 3. ćwierci XVI wieku oraz strzelnice szkarpowe z XVI/XVII wieku. Na obu elewacjach zachowały się pozostałości malowanych pasów (częściowo odtworzone), przed bramą fragmenty szyi bramnej i przyczółka mostu na fosie.
Budynek mieszkalny w skrzydle wschodnim został wzniesiony w 3. ćwierci XVI wieku, przekształcony w 3. ćwierci XVII wieku. Dostawiono wtedy nad przyziemiem trójkondygnacyjne, arkadowo-filarowe krużganki, załamujące się ku zachodowi wzdłuż narożnej bastei i ujmujące północno-wschodni narożnik dziedzińca (zachowały się one szczątkowo, zostały odbudowane, pozostawiono niedokończone arkady najwyższych kondygnacji). Budynek ten zachował się po koronę murów, w trakcie rekonstrukcji jej część zewnętrzna (także w bastei) została przemurowana i pokryta dachówką. Odbudowano także drugie piętro, w trzecim umieszczono ukryty, pogrążony dach.
Budynek jest jednotraktowy, czterokondygnacyjny, ze sklepioną klatką schodową pośrodku i sklepionymi kolebkowo pomieszczeniami po bokach (część z nich została odnowiona i jest użytkowana). W elewacji wschodniej zachowały się kamienne, profilowane obramienia okienne z 2. połowy XVI wieku i pięcioboczna strzelnica w przyziemiu. U góry zrekonstruowany sgraffitowy fryz z postaciami halabardników (zapewne z końca XVI/początku XVII wieku).
Narożna basteja północno-wschodnia ma rzut dużego, nieregularnego półksiężyca, jest trzykondygnacyjna. W przyziemiu są dwa pomieszczenia, jedno sklepione kolebkowo. Na wyższych kondygnacjach zachowały się tylko mury zewnętrzne, z licznymi otworami okiennymi i strzelniczymi.
Budynek północny jest dwukondygnacyjny, podpiwniczony, z kilkoma pomieszczeniami w jednym trakcie. Elewację zewnętrzną wieńczy częściowo zrekonstruowana attyka z XVI/XVII wieku, o podziałach arkadowych i ze sklepionymi strzelnicami szkarpowymi. Elewacja od strony dziedzińca, boniowana (zapewne XVIII wiek), pierwotnie w przyziemiu otwarta była arkadami (obecnie ślepe, umieszczono w nich otwory okienne).
Ryzalit w elewacji północnej ma lekko pochyłe ściany, mieścił zapewne jedną, dwukondygnacyjną salę. Pod nią, w części północnej są dwa małe, sklepione pomieszczenia. W obrębie ryzalitu widoczne są ślady fundamentów mniejszej, prostokątnej bastei z XVI wieku (?).
Na południe od bramy (w południowo-wschodnim narożu dziedzińca) zachowała się zewnętrzna ściana budynku. Jest ona dwukondygnacyjna, lekko zakrzywiona. Zewnętrzną elewację przyziemia (sprzed 1537) zdobią resztki malowanych pasów i malowanej rustyki diamentowej z XVI/XVII. Górne partie ściany – z profilowanymi, kamiennymi obramieniami półkoliście zamkniętych okien – zostały nadbudowane zapewne w 2. połowie XVI wieku.
Skrzydło południowe jest długie, jednotraktowe, dwukondygnacyjne. Przy dużym dziedzińcu zachował się zarys fundamentów budynku wschodniego, wzniesionego zapewne w 3. ćwierci XVI wieku przy starszej ścianie zewnętrznej. Był on później przebudowywany, być może dostawiono wtedy krużganki od dziedzińca (nie zachowały się). W skrzydle południowym są także ruiny budynku zachodniego z XVI/XVII wieku i 1. połowy XVII wieku. Pomieszczenia przyziemia (pierwotnie sklepione) są otwarte arkadami na mały dziedziniec, pod częścią budynku sklepione piwnice. Od zachodu mały dziedziniec zamyka piętrowa przybudówka z 3. ćwierci XVII wieku (odbudowana).
Przy zewnętrznych narożach skrzydła południowego znajdują się okrągłe, trójkondygnacyjne wieże z 1. połowy XVII wieku. Wieża wschodnia jest wtopiona w pierwotnie zaokrąglony narożnik XVI-wiecznego muru. W przyziemiu znajduje się wieloboczna, sklepiona izba, górne partie są częściowo zrujnowane. Wieża zachodnia ma w każdej kondygnacji sklepiony alkierzyk. Nakryta jest hełmem odtworzonym na podstawie XIX-wiecznych rycin.
Na stoku skarpy przy wieży wschodniej zachowała się dolna część murów okrągłej wieżyczki ze strzelnicami kluczowymi oraz fragmenty murów, które łączą ją ze ścianą południową zamku i umocnieniem przedbramnym.
Elewacja zewnętrzna skrzydła południowego została ujednolicona wraz z wieżami w 3. ćwierci XVII wieku. Jest dwudziestodwuosiowa, z wydatnym, trójosiowym ryzalitem pośrodku. Ma regularnie rozłożone otwory okienne – dolne małe, górne duże, w obramieniach. Zarówno one, jak i obramienia okien wież pochodzą zapewne z 3. ćwierci XVII wieku. Są wyrabiane w tynku, uszate, z gzymsami. Mają także nałożoną około połowy XVIII wieku stiukową dekoracją rokokową z tarczami, główkami puttów i panopliami. Ponad gzymsem wieńczącym zachowały się pozostałości wysokiej attyki, na ścianach resztki malowanych pasów i rustyki diamentowej. W części wschodniej fragmenty sgraffita o rysunku geometrycznym (boniowanie pryzmatyczne).
W starszej, wschodniej części elewacji widnieją ślady otworów okiennych o odmiennym niż obecne rozmieszczeniu – w przyziemiu małych, prostokątnych, w górnej kondygnacji dużych, zamkniętych półkoliście. Miały one kamienne, profilowane obramienia (2. połowa XVI wieku).
Ryzalit w elewacji południowej pochodzi sprzed 1537, od frontu podparty jest trzema skarpami. Małe okienka mają kamienne obramienia z 1. połowy XVI wieku, elewacje zdobią też blendy.
Trójosiowa elewacja zachodnia oraz północna elewacja przybudówki są dwukondygnacyjne, zwieńczone wysokim murem attykowym z 3. ćwierci XVII wieku. Jedno, przywieżowe przęsło attyki jest dwustronne, z blendą w pilastrowym, trójkątnie zwieńczonym obramieniu. Duże okna mają obramienia z 3. ćwierci XVII wieku.
Na ścianach pomieszczeń w zachodniej części skrzydła południowego i w pokoju budynku zachodniego zachowały się relikty barokowego wystroju sztukatorskiego (3 ćwierć XVII wieku). W lepszym stanie znajduje się dekoracja sztukateryjna w alkierzu na piętrze wieży. Są tu także (w polach tarcz sklepiennych) malowidła ścienne al fresco o treści mitologicznej, w owalnych obramieniach.
W dwóch kondygnacjach północno-zachodniego muru kurtynowego, przy małym dziedzińcu znajdują się przesklepione, rozglifione strzelnice. Dolne są wielkie, ich wysunięte na zewnątrz wyloty umieszczone w skarpach, górne liczne, małe, pięcioboczne.
Budynek kaplicy, na rzucie prostokąta, zamknięty jest półkolistą apsydą, zwróconą ku zachodowi. Właściwa kaplica znajdowała się na piętrze, pod nią (obecnie brak stropu) pomieszczenie z otworem studni zamkowej. Zachowały się ściany boczne budynku, absyda i spływy sklepień kolebkowych z lunetami oraz ślady barokowej polichromii. Łuk tęczy został odbudowany. Pomiędzy południowo-wschodnim narożem kaplicy a skrzydłem południowym zamku widnieją ślady murów dawniej dzielących oba dziedzińce.
Na wschód od zamku, na tarasie wzgórza zachowały się pozostałości parku z XVIII wieku – pojedyncze stare drzewa, resztki szpaleru i altana lipowa. Stoi tu figura w formie kolumny z barokową głowicą.
Opracowała Marta Goździk
Źródła:
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III – woj. kieleckie, z. 6 – powiat kozienicki, Warszawa 1958
M. Kurzątkowski, J. Żurawski, Zamek w Janowcu nad Wisłą – historia, konserwacja, zagospodarowanie, Warszawa 1995
Ruiny żywe. Adaptacja zabytków architektury do celów muzealnych. Nowe inspiracje i funkcje dla Zamku w Janowcu, red. nauk. M. Brykowska, Janowiec 2007
