Zamek Orzechowskich w Krupem

           Zespół zamkowy w Krupem został wzniesiony w 4. ćwierci XVI wieku, być może na miejscu dawnej siedziby Krupskich herbu Korczak (wybudowanej przed 1533, według R. Maleszyka około 1492)

           Była to główna rezydencja Pawła Orzechowskiego herbu Rogala, podkomorzego chełmskiego, starosty surazkiego, i jego potomków, ale okres jej świetności był bardzo krótki. Zapewne w latach 1604 – 1608 zamek został przez niego rozbudowany i w tej formie zachował się do dziś (a właściwie jego pozostałości). Do 1644 był on własnością Orzechowskich, do 1648 Władysława Niemirycza (wkrótce potem został zdobyty i zniszczony przez wojska kozackie, następnie szwedzkie; prawdopodobnie odbudowano go w części mieszkalnej), do 1670 Buczackich-Tworowskich, do 1782 Rejów. Ci ostatni w latach 1779 – 1782 wybudowali obok dwór, bo zamek nie nadawał się już do zamieszkania (przed 1782 dzieła zniszczenia dopełnił pożar, w 2. połowie XVIII woeku zamek uległ ostatecznej ruinie). Do 1795 należał do Mrozowieckich, potem kolejno do Ignacego Kuczewskiego, Wincentego Poletyłły, Ewy Stamierowskiej, Franciszka Ciesielskiego i Michała Chmieleńskiego (do 1849).

           W następnych latach zamek zapewne wielokrotnie przechodził z rąk do rąk, ulegał kolejnym rozbiórkom i zniszczeniom wojennym (zwłaszcza podczas I wojny światowej). Od początku XX wieku aż do II wojny światowej właścicielami majątku byli Kozarynowie. W 1944 został on rozparcelowany. Dopiero w 1962 przeprowadzono poważniejszą konserwację pozostałości zamku. Na początku lat 90. wskutek wichury runęła część ściany północnej. Obiekt zabezpieczono przed ostatecznym zawaleniem się, ale na generalną rewitalizację zabrakło wtedy pieniędzy. W ostatnich latach uporządkowano teren wokół ruin zamku, przez co stał się on bardziej widoczny od strony szosy Rejowiec – Krasnystaw. Obecnie rozpoczęły się prace nad kompleksową konserwacją i przystosowaniem obiektu do celów turystycznych.

           Rozległy zamkowy zespół przestrzenny usytuowany jest na krawędzi doliny rzeczki będącej dopływem Wieprza. Od północnego zachodu ograniczony jest jej rozlewiskami i stawami a od południowego zachodu, południowego wschodu i północnego wschodu pozostałościami fosy. Na wschód od niego znajduje się dawny dwór.

           Zespół jest murowany z kamienia i cegły, założony na planie zbliżonym do kwadratu. Składa się z zamku właściwego i przedzamcza (późniejszego, z lat 1604 - 1608), które tworzyły kiedyś zamknięty obwód warowny. Zamek właściwy, usytuowany w zachodniej części założenia, oddzielony jest wewnętrzną, suchą fosą. Włączony on był w obwód murów obronnych (nie zachowały się) z bastejami na narożniku północnym, wschodnim i południowym. Przedzamcze stanowiło obszerny dziedziniec gospodarczy, z budynkami oraz głównym wjazdem od strony północno-wschodniej (most zwodzony i brama).

           Zamek właściwy usytuowany jest na platformie zbliżonej do prostokąta. Składa się z dwóch skrzydeł mieszkalnych ustawionych względem siebie pod kątem prostym. Obejmują one od północnego i południowego zachodu mały dziedziniec wewnętrzny, który niegdyś z pozostałych stron był zamknięty murem na wysokich piwnicach, z bramą od północnego wschodu. Na dziedzińcu zachowały się fundamenty niewielkiego budynku, być może kaplicy.

           Zamek (jego pozostałości) jest piętrowy, na wysokich piwnicach, jednotraktowy, z basztą przy narożniku zachodnim. Piwnice (pomieszczenia gospodarcze) sklepione były kolebkowo, pomieszczenia na parterze i piętrze nakryte stropami. Elewacje zwieńczone są attykami. Kondygnacja piwniczna ma ciągłe oskarpowanie od zewnątrz, ze strzelnicami zamkniętymi odcinkowo. Oblicowana jest cegłą i zaakcentowana od góry półwałkiem.

           Skrzydło północno-zachodnie jest renesansowe (4. ćwierć XVI wieku), przekształcone między innymi w latach 1604 – 1608. Frontem zwrócone na południowy wschód. Ma plan zbliżony do prostokąta, z ryzalitowo wysuniętą na dziedziniec częścią skrajną. Zachowały się mury zewnętrzne.

           W części wysuniętej ryzalitowo znajdowały się dwa reprezentacyjne pomieszczenia, z dużym kominkiem na piętrze (Katalog zabytków… notował jeszcze jego ślady, tak samo jak kamienną półkolumnę na parterze, ceglany filar na piętrze, pozostałości dawnej galerii arkadowej i ślady schodów). Od południowego zachodu w grubości murów były dwie latryny.

           Elewacje nie mają podziałów, otwory (ze śladami przekształceń) rozmieszczone są nieregularnie. Attyka nad pomieszczeniami w ryzalicie zwieńczona jest pozostałościami postumentów (pierwotnie z sercowatymi zakończeniami). Nad pozostałą częścią skrzydła zachowały się szczątki muru attykowego (uzupełnionego) z pozostałościami dekoracyjnych kół ceglanych, wypełnionych kamieniem. Na elewacji północno-zachodniej, na wysokości parteru widnieją ślady dwóch sklepionych galerii czy może podwójnej loggii, z lat 1604 – 1608 (?), prowadzącej do baszty zachodniej. Była ona dostępna ze skrzydła przez dwie szerokie arkady i łączyła się z fortyfikacjami.

           Skrzydło południowo-zachodnie, zapewne wybudowane w latach 1604 – 1608, jest manierystyczne. Ma plan zbliżony do prostokąta. Zachowały się mury zewnętrzne południowo-zachodnie i południowo-wschodnie. Elewacje zwieńczone są gzymsem i attyką. Otwory okienne w elewacji południowo-zachodniej rozmieszczone są rytmicznie, w grupach o zwiększającej się ilości. Dekoracja architektoniczna z 1. połowy XVII wieku została wykonana w narzucie, zapewne w dwóch etapach. Stanowią ją prostokątne, boniowane obramienia okienne; pas kordonowy między parterem i piętrem; boniowane lizeny dzielące elewacje w pionie (także cokół attyki); sgraffitowe fryzy o motywach balustrady i wici roślinnej umieszczone nad otworami piętra i pod nimi. Grzebień attyki składa się ze sterczyn i wolut.

           Baszta zachodnia jest manierystyczna, zapewne także pochodzi z lat 1604 – 1608, ma rzut sześcioboku. Zachowały się mury zewnętrzne piwnicy i parteru (częściowo zrekonstruowane). Na zewnątrz kondygnacja piwniczna jest skośnie zeskarpowana. Na parterze znajdują się prostokątne otwory okienne (obecnie zamurowane) w boniowanym obramieniu. Każda kondygnacja mieściła jedno pomieszczenie nakryte sklepieniem z lunetami.

           Katalog zabytków… notował jeszcze fragmenty obwarowań obejmujących cały zespół (bastej i kurtyn), zbudowanych z kamienia i od zewnątrz oblicowanych cegłą, z ciągłym zeskarpowaniem i strzelnicami. Obecnie ich ślady są już mało widoczne, zachowały się fragmenty bastei północnej.

                                                                               Opracowała Marta Goździk

Źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 8 – powiat krasnostawski, Warszawa 1960

R. Maleszyk, Dzieje gminy Krasnystaw w latach 1864–2014, Krasnystaw 2014