Pałac w Srebrzyszczach
Srebrzyszcze, funkcjonujące przez wieki pod nazwą Serebryszcze (obecną wprowadzono w latach 70. XX wieku) były wzmiankowane od 1428. Od początku XV wieku do 1739 stanowiły siedzibę rodu Serebryskich herbu Korczak
W XVII wieku podzielono je pomiędzy różnych właścicieli, wśród których byli również Serebryscy. Potem należały między innymi do Krasińskich (około połowy XVII wieku), Jasi(e)ńskich (przed 1714 – po 1751) i Łopuskich (1739 – przed 1798), później często zmieniały właścicieli, około 1870 przeszły w ręce Lechnickich i pozostały w nich do II wojny światowej.
W XVII wieku istniał tu dwór obronny (według miejscowej legendy powstał on jako pałacyk myśliwski Jana III Sobieskiego). Około połowy XVIII wieku został rozbudowany na barokowy pałac przez Józefa Łopuskiego, miecznika chełmskiego, zapewne według projektu Pawła Fontany. Wokół założono park w formie ogrodu włoskiego.
Pierwsze wzmianki o pałacu pochodzą z 1824, wówczas był on już w złym stanie. Przetrwał jednak w pierwotnym kształcie aż do II wojny światowej (pod koniec XIX wieku Lechniccy w trakcie gruntownego remontu dobudowali jedynie dwa tarasy – jeden przed głównym wejściem, drugi od ogrodu). Został zdewastowany podczas działań wojennych w 1944 (zniszczeniu uległo także wyposażenie, w tym zgromadzony przez Lechnickich bogaty księgozbiór i kolekcja monet), opuszczony. Odbudowano go w latach 70. XX wieku na potrzeby szkoły podstawowej (obecnie zlikwidowanej).
Pałac jest barokowy, murowany z cegły i otynkowany, frontem zwrócony na południe, na rzucie prostokąta. Dłuższe elewacje są jedenastoosiowe. Trzyosiowa część środkowa jest piętrowa z mezaninem (w elewacji tylnej wysunięta), ujmujące ją części boczne dwuosiowe (od frontu piętrowe, od tyłu parterowe z mezzaninem). Skrajne partie budynku są parterowe z mieszkalnym poddaszem, od frontu wysunięte dwu-, od tyłu jednoosiowo. Pałac ma piwnice sklepione kolebkowo z lunetami.
Na zewnątrz wszystkie narożniki są opilastrowane, elewacje mają podziały ramowo-lizenowe, wieńczą je profilowane gzymsy. Drzwi i okna są prostokątne, w mezzaninach kwadratowe w opaskowych obramieniach. Drzwi wejściowe w płycinie zwieńczonej wycinkiem koła. Płaszczyzny poniżej i powyżej okien ozdabiają wypukłe, prostokątne i kwadratowe płyciny, nad drzwiami oraz oknami mezzanina w środkowej części budynku ozdobnie wycinane. Część środkową wieńczą od frontu i tyłu trójkątne, gładkie frontony (ten pierwszy z oculusem). Elewacje boczne mają opilastrowane szczyty z trójkątnymi przyczółkami (pośrodku niewielki, czwórlistny otwór). Zwieńczenie ryzalitów skrajnych stanowią ślepe, tralkowe balustrady. Dachy są dwuspadowe, przekształcane, kryte blachą (do końca XIX wieku gontem).
Wnętrze ma układ dwutraktowy, symetryczny. Na parterze, na osi znajduje się sień i kwadratowy salon. W partiach skrajnych, pomiędzy traktami pierwotnie biegły dwie klatki schodowe, ta od zachodu została przebudowana na pokoje. Pokoje w trakcie tylnym mają układ amfiladowy. Układ piętra jest analogiczny, z oboma traktami w amfiladzie. Całą jego część środkową zajmuje prostokątna, półtorakondygnacyjna sala balowo-teatralna.
Pomieszczenia nakryte są sufitami o profilowanych gzymsach, z fasetami. Klatka schodowa od wschodu ma sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Na piętrze znajdują się trzy późnobarokowe kominki (2. połowa XVIII wieku) – dwa w sali balowej, trzeci w przylegającym do niej pokoju. Na parterze dwa, jeden z narożnikami w stylu egipskim. Częściowo zachowała się stara stolarka okienna i drzwiowa oraz posadzki.
Założenie parkowe z XVIII wieku miało prostokątny, geometryczny, osiowy układ barokowy. Po przejęciu majątku przez Lechnickich poszerzono je w kierunku północnym i zachodnim. W latach 20. XX wieku na skraju umieszczono ujeżdżalnię koni. W 1938 za pałacem, na osi założono aleję wysadzaną morwami (nie zachowała się).
Oryginalny układ (także starodrzew) zachował się częściowo. Obecnie park ma powierzchnię około 5 ha. Za pałacem po obu stronach resztki sadu, niegdyś podzielonego na sześć kwater. Granice parku z tej strony wyznaczają aleje lipowe (o długości 350 m), tworzące trzy boki prostokąta, oraz kanał wodny, biegnący wzdłuż alei zachodniej. Poza sadem znajduje się wydzielona żywopłotami kwadratowa kwatera, zapewne dawny warzywnik. Od frontu jest podjazd z owalnym gazonem i kwadratowy staw na osi. W tej części parku zachowały się też półkoliste szpalery grabowo-klonowe.
Opracowała Marta Goździk
Źródła:
R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, cz.2, t. VI, Warszawa 1989
Katalog zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 – powiat chełmski, Warszawa 1968
S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego – zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009