Pałac w Mełgwi-Podzamczu
Na przestrzeni XVIII wieku Mełgiew należała do Stoińskich, między 1817 a 1830 do gen. Ludwika Kickiego, w latach 1852 – 1907 do Szlubowskich, potem aż do1944 właścicielem majątku był Zygmunt Rulikowski. W 1944 został on rozparcelowany. Pałac przejęło państwo, funkcjonował tam hotel robotniczy, następnie spółdzielnia rolnicza a od 1956 (do dziś) szkoła podstawowa. Dawne oficyny są wynajmowane na mieszkania. Całość jest własnością urzędu gminy w Mełgwi.
Pałac wzniesiono w XVIII wieku (może około 1730), dla Jacka Stoińskiego, sędziego ziemskiego lubelskiego, zapewne na starszym zrębie. Został on znacznie przebudowany w 2. połowie XIX wieku i przed 1922 (wtedy między innymi podwyższono środkowy ryzalit w elewacji frontowej), przez co prawie całkowicie stracił charakter barokowy.
Zabudowania pałacowe wraz z parkiem tworzą barokowy układ entre cour et jardin („między dziedzińcem a ogrodem”). Główna oś założenia przebiega z północy na południe przez bramę wjazdową, mostek, owalny dziedziniec, środek pałacu oraz aleję parkową na jego tyłach. Od zachodu ograniczone jest ono stawami i łąkami, od wschodu pierwotnie pawilonami (zachował się tylko ten od strony pałacu, narożny już nie istnieje – notował go jeszcze Katalog zabytków…, trzeci – również nieistniejący – znajdował się na północ od narożnego). Dalej ku północy, wzdłuż wschodniego boku dziedzińca ulokowana jest prostopadła do pałacu oficyna.
Pałac frontem zwrócony jest na północ, piętrowy, podpiwniczony. Pierwotnie był barokowy, nieustalonego autorstwa. Ma rzut prostokąta ze środkowym ryzalitem od frontu i ryzalitami skrajnymi w obu dłuższych elewacjach. Ryzality tylne zostały gruntownie przekształcone lub dobudowane w 2. połowie XIX wieku, południowo-zachodni jest półkolisty. Łączy je ziemny taras (dawniej z balustradą). Do elewacji zachodniej przylega cylindryczna wieża mieszcząca klatkę schodową, dobudowana zapewne w 2. połowie XIX wieku. Druga zewnętrzna klatka schodowa, na rzucie połowy ośmioboku, znajduje się przy elewacji wschodniej, w narożniku między pałacem a parterowym łącznikiem wiążącym go z pawilonem.
Fasada pałacu jest pięcioosiowa, z jednoosiowymi ryzalitami. Ryzalit środkowy ma zaokrąglone naroża, ujęty jest szerokimi, uproszczonymi pilastrami i zwieńczony murem attykowym. Nad prostokątnym wejściem znajduje się okno typu porte-fenêtre zamknięte łukiem odcinkowym. Ryzality skrajne mają zaokrąglone naroża ujęte boniowanymi lizenami i szczyty z 2. połowy XIX wieku. Elewacja ogrodowa korpusu jest siedmioosiowa, układ ryzalitów zmieniony.
Wszystkie otwory ujęte są w ozdobne obramienia zapewne z 2. połowy XIX wieku, jedynie kwadratowe okna na piętrze korpusu w szerokie, profilowane obramienia z XVIII wieku. Dach nad korpusem jest wysoki, czterospadowy, z lukarnami. Nad pozostałymi częściami niższe, dwu- i trójpołaciowe, nad wieżą stożkowy hełm, wszystkie dachy kryte blachą.
Wnętrze pałacu ma układ dwutraktowy, niegdyś symetryczny, w częściach skrajnych nieznacznie przekształcony w XIX – XX wieku. Na osi znajduje się hall z dwubiegową klatką schodową w ryzalicie frontowym oraz czworoboczny salon. Pomieszczenia w trakcie ogrodowym mają układ amfiladowy. Układ piętra jest analogiczny, jego część wschodnia została przekształcona najmniej. Klatka schodowa oraz hall na parterze i piętrze mają sklepienia kolebkowe z lunetami. W trzech pomieszczeniach na parterze zachowały się również sklepienia kolebkowe z lunetami i kolebkowo-krzyżowe. Pozostałe nakryte są belkowanym stropem i sufitami (te ostatnie pochodzą zapewne z 2. połowy XIX wieku). Na piętrze są wyłącznie sufity.
Zachowany pawilon wschodni został wzniesiony w 2. połowie XVIII wieku, jest połączony z pałacem (łącznik pochodzi z XIX wieku). Jest murowany z cegły i otynkowany, parterowy, na rzucie kwadratu. Elewacje mają podziały pilastrowe, z profilowanym gzymsem u góry. Dach wysoki, namiotowy, z kominami pośrodku. Łącznik pawilonu z pałacem jest węższy, prostokątny, półtoratraktowy.
Wnętrze pawilonu jest dwutraktowe, z sionką w jednym z traktów, nakryte sufitami. W jednym trakcie zachowały się sklepienia kolebkowo-krzyżowe.
Oficyna została wzniesiona zapewne w 2. połowie XVIII wieku, niegdyś stanowiła pomieszczenie mieszkalne, z czasem zamienione na gospodarcze, obecnie ponownie mieszkalne. Jest murowana z cegły i otynkowana, prostokątna, podpiwniczona. Elewacje mają podziały pilastrowe. Dach jest czterospadowy, kalenicowy, wnętrze dwutraktowe, nakryte sufitami.
Pawilony i oficyna pierwotnie połączone były murem, który oddzielał dziedziniec pałacowy od parku i folwarku. Zachowały się jego fragmenty – dwie bramy. Jedna łącząca nieistniejący pawilon północny i oficynę, druga pomiędzy pawilonem wschodnim i nieistniejącym już zachodnim – o charakterze barokowym, wzniesiona być może przed 1922.
Brama i pawilon przybramny, o charakterze barokowym, zostały wzniesione podobno przed 1922 (tak podaje Katalog zabytków…, natomiast według J. Żabickiego zapewne w 2. połowie XVIII wieku). Brama jest murowana z kamienia i otynkowana, parawanowa, trójarkadowa (z jedną częścią boczną uszkodzoną, niepełną). Jej środkową część wieńczy szczyt z herbem Korab Rulikowskich i sterczynami po bokach. Pawilon (nie zachował się, notował go jeszcze Katalog zabytków…) był murowany, kwadratowy, dwutraktowy, przykryty namiotowym dachem z kominem pośrodku.
Park został założony zapewne w XVIII wieku. Zachowała się szeroka aleja stanowiąca oś widokową, po jej bokach, dalej, częściowo dwie symetryczne kwatery. Park połączony jest drzewostanem z dziedzińcem przed pałacem, pośrodku którego znajduje się owalny gazon.
Przed bramą wjazdową, na osi założenia pałacowego stoi późnobarokowa kapliczka (XVIII wieku), murowana z cegły i otynkowana. Cokół i dolna kondygnacja mają rzut trójkąta, o dwóch bokach wklęsłych i trzecim frontowym, lekko wybrzuszonym. Zwieńczenie jest węższe, cylindryczne.
Opracowała Marta Goździk
Źródła:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.VIII, z. 10 – powiat lubelski, Warszawa 1967
D. Spodar, Rodzina Rulikowskich i ich majątek ziemski Mełgiew-Podzamcze w XX wieku [http://biblioteka.teatrnn.pl]
J.Żabicki, Leksykon zabytków architektury Lubelszczyzny i Podkarpacia, Warszawa 2013