Dzisiejsza data:

Pałac w Jakubowicach Murowanych

           Wieś Jakubowice Murowane, która w 1554 należała do Samborzeckich herbu Rawicz, na przełomie XVI i XVII wieku przeszła w ręce Tęczyńskich. To właśnie oni – w końcu XVI lub na początku XVII wieku – wznieśli rezydencję w stylu renesansowym. Później kilkakrotnie zmieniała ona właścicieli i wygląd. Należała kolejno do Janusza Ostrogskiego, kasztelana krakowskiego, od 1617 do Zasławskich, przed 1676 do Konstancji Stoińskiej, podczaszyny lubelskiej, w tymże roku stała się własnością Joanny z Olędzkich Czartoryskiej, wojewodziny wołyńskiej, w 1677 – Sobieskich. W latach 1705 – 1779 była w rękach Sanguszków, następnie Kajetana Szeptyckiego, kasztelana lubelskiego. Około 1850 należała do Aurelego Grodzickiego. Za czasów Grodzickich (2. połowa XIX wieku) nastąpiła najważniejsza dla charakteru założenia przebudowa – przekształcono wtedy pałac i inne budynki w duchu historyzującym.

           Założenie pałacowe ulokowane jest w dolinie rzeki Bystrzycy, na niewielkim, regularnym wzniesieniu, które dominuje nad okolicą i od południowego zachodu otoczone jest murem, zamykającym obszerny dziedziniec. W skład zespołu wchodzą: pałac frontem zwrócony na południowy zachód, dwa pawilony usytuowane symetrycznie przed pałacem, w narożach dziedzińca, brama wjazdowa z domkiem dozorcy położona w południowej części założenia oraz pozostałości parku na północny wschód od pałacu. Budynki są murowane z kamienia i cegły.

           Pałac wzniesiony przez Tęczyńskich zniszczyły najpewniej w 1656 wojska szwedzkie. W 2. połowie XVII wieku (prawdopodobnie po 1660) rozbudowali go Zasławscy. Około 1781 zapewne został opuszczony i częściowo zrujnowany. Po 1803 generałowa Konstancja z Czackich Szeptycka przebudowała go na romantyczną rezydencję. Około połowy XIX wieku był już zaniedbany. Po 1873 (za Grodzickich) nastąpiła dalsza historyzująca przebudowa pałacu i innych budynków założenia, która miała podkreślić ich „starożytność”, a także obronność i niedostępność. Te ostatnie potęgowane były również przez naturalne położenie zespołu na wypiętrzeniu terenu. W latach 20. XX wieku nadbudowano ceglane szczyty i przebudowano kaplicę na pomieszczenia mieszkalne. Pałac został zdewastowany w latach 1944 – 1951, później popadał w ruinę, stracił dachy i stropy. Był remontowany w latach 80. XX wieku. Od 2003 trwa remont generalny (odbudowa) prowadzony przez nowego właściciela.

           Pałac ma charakter pseudoromantyczny. Jest trójkondygnacyjny, na rzucie prostokąta. Na osi parteru znajduje się sień, która wraz z jednotraktową częścią południowo-wschodnią stanowi w zrębie murów pozostałość pierwotnego, prostokątnego budynku z XVI/XVII wieku (murowanego z kamienia, o trzech kondygnacjach). Część północno-zachodnia budynku, dawniej dwutraktowa, pochodzi z 2. połowy XVII wieku, jest murowana z cegły. Natomiast według I. Rolskiej-Boruch obecny plan pałacu pochodzi z końca XVI wieku, kiedy to do dworu wieżowego Samborzeckich dostawiono drugi, tej samej wielkości budynek na planie kwadratu i oba połączono reprezentacyjną sienią.

           W obu częściach widoczne są liczne przemurowania i uzupełnienia cegłą późniejszą. Układ pięter w zasadniczym układzie jest analogiczny. Na parterze korpusu zachowały się sklepienia. W dużym, kwadratowym pomieszczeniu części południowo-wschodniej kolebkowe z lunetami, o pasach wspartych na centralnie ustawionym, czworobocznym słupie (XVI/XVII wiek). W części zachodniej kolebkowo-krzyżowe z 2. połowy XVII wieku.

           Przy narożniku wschodnim znajduje się kaplica, dobudowana do elewacji bocznej w 2. połowie XVII wieku (za Katalogiem zabytków…). Według J. Żywickiego kaplica powstała zapewne w pierwszych latach XIX wieku, za Konstancji z Czackich Szeptyckiej i zapewne miała charakter „gotycki”. Jest murowana z cegły, prostokątna, zamknięta trójbocznie, niegdyś jedno-, obecnie dwukondygnacyjna. Wewnątrz jednoprzestrzenna, pierwotnie nakryta dachem pięciospadowym (obecnie nieistniejącym). Jej elewację zachodnią stanowi ściana pałacu, we wschodniej były ostrołukowe okna. W elewacji północnej (z dwiema skarpami) i południowej znajdowały się prostokątne otwory wejściowe. Kaplicę w takim kształcie można zobaczyć w albumie Widoki zabytków starożytności w Królestwie Polskiem… K. Stronczyńskiego z 1851. Potem przebudowana (pod koniec XIX wieku i jeszcze raz w latach 1918 – 1931) utraciła nie tylko swój dawny kształt i cechy stylowe, ale nawet funkcję. Wykusz nad kaplicą został dobudowany po 1873. Przy narożniku południowym pałacu wznosi się cylindryczna, czterokondygnacyjna wieża (także dobudowana po 1873).

           Elewacje frontowa i tylna są dziewięcioosiowe, północno-zachodnia trójosiowa. Wszystkie trzy częściowo otynkowane, z pozostałościami podziałów z 1803 oraz fragmentami dekoracji z tego samego czasu (między innymi boniowane narożniki północny i zachodni). Trójkątne szczyty pośrodku dłuższych elewacji (jeszcze nie odbudowane) pochodziły z XX wieku. Elewacja południowo-wschodnia (wraz ze ścianami dawnej kaplicy, wieży i wykuszem) pochodzi z okresu po 1873. Ma okładzinę z klinkieru i dekoracją w tynku, imitującą kamień. Wieża zwieńczona jest krenelażem z dwiema cylindrycznymi wieżyczkami. W skarpę wieży wmurowany jest ozdobny, kamienny kartusz wieńczący, z czteropolową, hrabiowską tarczą herbową Tęczyńskich (XVI/XVII, warsztat pińczowski). Dach nad korpusem był dwuspadowy (w odbudowie), kryty blachą.

           Pawilony (odrestaurowane jako pierwsze) zostały wzniesione zapewne po 1803, prawdopodobnie na starym zrębie z XVII wieku. Są parterowe, z wysokim podpiwniczeniem, na rzucie kwadratu, kiedyś na zewnątrz podparte były skarpami. Wewnątrz są dwutraktowe, nakryte sufitami. Mają prostokątne otwory okienne i drzwiowe, ujęte w profilowane opaski. Czterospadowe dachy(z wtórnie dodanymi wystawkami) pierwotnie pobite były gontem, obecnie dachówką. Pomiędzy pawilonami biegnie ceglany i otynkowany mur (w odbudowie), pochodzący zapewne z XVII wieku, ze strzelnicami kluczowymi. W połowie jego długości znajduje się słupowa brama zapewne z początku XIX wieku.

           Mur oporowy i piwnice zostały wybudowane prawdopodobnie w 2. połowie XVII wieku. Ceglany mur (zrujnowany) otacza stok wzgórza od wschodu, w części południowo-wschodniej podparty jest pięcioma wydatnymi skarpami. Piwnice, usytuowane wzdłuż północno-zachodniej elewacji pałacu oraz przy murze oporowym od strony dziedzińca, w rzucie są czworoboczne lub w kształcie wydłużonych prostokątnych korytarzy. Prowadzi do nich sześć zlokalizowanych wejść, częściowo zasypanych. Budyneczki osłaniające dwa wejścia (jeden przy południowo-zachodnim narożniku pałacu, gdzie był początek lochów, drugi na ich zakończeniu, już na skarpie wzgórza) powstały pod koniec XIX wieku – wtedy, gdy cała rezydencja uległa historyzująco-eklektycznym przemianom. Oba były ceglane, w kształcie małych, prostokątnych w planie świątyniek. Miały ostrołukowe otwory wejściowe i analogiczne, niewielkie płyciny w elewacjach frontowych. W latach powojennych zostały niemal całkowicie zrujnowane.

           Neogotycka w charakterze brama wjazdowa została wzniesiona po 1850, nieistniejący już domek dozorcy (w tym samym stylu) zapewne po 1873. Według J. Żywickiego oba budynki powstały w pierwszych latach 2. połowy XIX wieku, zapewne w latach 60., gdy właścicielem pałacu był Aureli Grodzicki. Stanęły one u podnóża podjazdu wiodącego na szczyt wzgórza, na osi drogi biegnącej ku rezydencji, stanowiącej odnogę od szosy Lublin– Łęczna. Budowle te połączone były z murami, które pierwotnie opasywały wzgórze.

           Brama (murowana z łupanego kamienia wapiennego i cegły, otynkowana) składa się z dwóch ośmiobocznych wieżyczek (wewnątrz kwadratowych), pomiędzy którymi przerzucona jest arkada przesklepiona łukiem odcinkowym, zwieńczona blankami. Wieże są dwukondygnacyjne, porozdzielane wyrazistym gzymsem, który przechodzi na arkadę. W dolnej kondygnacji znajdują się otwory ostrołukowe, w górnej prostokątne. Wieże nakryte są ośmiopołaciowymi, wysokimi hełmami, pobitymi gontem. Pierwotne skrzydła bramne były klepkowe, z herbami Łada i Korwin(?) Grodzickich (obecnie zastąpione metalowymi). W wieży południowo-zachodniej pierwotnie mieściła się niewielka stróżówka, a w jej górnej kondygnacji strażnica – punkt obserwacyjny. Dolne pomieszczenie, nakryte sklepieniem krzyżowym, nie miało żadnego połączenia z górnym. Druga wieża nie była wewnątrz dzielona na kondygnacje i spełniała rolę klatki schodowej. Pierwotnie umieszczona była w niej drabina, którą można się było dostać na wąski tarasik nad przejazdem bramy i przejść nim do pomieszczenia ponad stróżówką.

           Domek dozorcy istniał do lat 70. XX wieku, ale już wówczas w prawie kompletnej ruinie. Był usytuowany przy wieżyczce południowo-zachodniej, nieco cofnięty i połączony z nią północno-zachodnim narożnikiem. Tak jak brama, został wybudowany z kamienia wapiennego i cegły, ale nieotynkowany. Był prostokątny, parterowy, dwuizbowy, z wysokim, dwuspadowym dachem, pobitym gontem, ostrołukowymi oknami i drzwiami. Od bramy, pod stokiem wzgórza, wzdłuż którego prowadzi wjazd na dziedziniec, pierwotnie biegł kamienny mur z arkadami od wewnątrz, wzniesiony zapewne po 1873.

           Na północny wschód od pałacu usytuowane są pozostałości angielskiego parku założonego około 1803 na polecenie Konstancji z Czackich Szeptyckiej.

źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.VIII, z. 10 – powiat lubelski, Warszawa 1967

I. Rolska- Boruch, „Domy pańskie” na Lubelszczyźnie od późnego gotyku do wczesnego baroku, Lublin 2003

J. Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998

Grafika losowa