Ruiny pałacu w Stryjowie
Pierwsze wzmianki o dworze w Stryjowie pochodzą z 1719. Był to drewniany, prostokątny budynek z bocznym alkierzem, trójdzielny. Wnętrze miał półtraktowe, z sienią na osi. Został wybudowany zapewne w 1. połowie XVII wieku.
Obecny, murowany pałac (a właściwie jego ruiny) pierwotnie był parterowym dworem, wybudowanym zapewne w 1 ćwierci XIX wieku przez Jana Świeżawskiego (Stryjów był w rękach Świeżawskich od 1815). Na przełomie XIX i XX wieku rozbudowali go Smorczewscy (od 1879 właścicielem majątku był Medard Adolf Smorczewski). Klasycystyczny dwór przekształcili na neogotycko-renesansowy pałac. Założyli też romantyczny park. Przy wjeździe do rezydencji wzniesiono neogotycką kordegardę o cechach zameczku z basztą. Notabene, Smorczewscy mieli zamiłowanie do neogotyku. We wszystkich miejscowościach, z którymi byli związani (oprócz Stryjowa było to Żdżanne, Zagrody i Wierzchowiny), wznosili budowle w tym stylu.
W 1945 Smorczewscy wyemigrowali do Wielkiej Brytanii a pałac wkrótce potem został zaadaptowany na szkołę i częściowo wyremontowany. Po wyprowadzce szkoły budynek niszczał, obecnie jest już w stanie zaawansowanej ruiny. W domku odźwiernego urządzono najpierw karczmę a potem sklep. Do około połowy lat 60. XX wieku był on w dobrym stanie, później po zlikwidowaniu sklepu i braku użytkownika był stopniowo dewastowany. Niszczał też park, stawy zarosły.
Pałac jest murowany z cegły i otynkowany, frontem skierowany na wschód. Składa się z trzech połączonych ze sobą prostokątnych budynków, które tworzą literę H. Środkowy (pierwotny dwór) pochodzi z 1. połowy XIX wieku. Był on (pozostały już z niego tylko fragmenty zewnętrznych ścian) klasycystyczny, parterowy, prostokątny, z neogotyckim przedsionkiem/gankiem (z około połowy XIX wieku) od frontu i przybudówką od tyłu. Elewacje są siedmioosiowe, wnętrze było dwutraktowe, z sienią na osi głównej.
Ganek od frontu był niewielki, na rzucie kwadratu, nakryty dwuspadowym dachem. Praktycznie zachowała się tylko jego elewacja frontowa, ujęta w ośmioboczne pseudowieżyczki i zwieńczona trójkątnym przyczółkiem, dawniej z rzeźbą (popiersie modlącego się, brodatego mężczyzny) na szczycie. Na osi znajduje się otwór wejściowy ujęty w ośli grzbiet, po bokach ostrołukowe otwory okienne. Powyżej jest okrągła blenda oprofilowana opaską z tynku i niewielkie trójlistne płyciny. W elewacjach bocznych zachowały się szczątkowo otwory okienne zamknięte łukiem w ośli grzbiet. Dach był dwuspadowy z nowszymi facjatkami. Wewnątrz ganek nakryty był sufitem, z pałacem łączył go szeroki, prostokątny otwór.
Boczne budynki pałacu są piętrowe, pochodzą z XIX/XX wieku, północny (lepiej zachowany) jest neorenesansowy.
Park, założony zapewne w początkach XIX wieku, został gruntownie przekształcony w 1879 według projektu Waleriana Kronenberga. Ma on układ krajobrazowy, zachowały się okazy starych drzew. Przy głównym wjeździe do parku znajduje się brama z domkiem odźwiernego – murowana z cegły i otynkowana, wsparta na wysokim cokole z odsadzką. Jest jednoprzejazdowa, ujęta w czworoboczne słupy wzmocnione lizenami. Słupy zwieńczone były trójkątnymi szczycikami z ostrołukowymi płycinami (te zachowały się szczątkowo). Dachy się nie zachowały.
Domek odźwiernego ma formę parterowego pawilonu na rzucie prostokąta z okrągłą, dwukondygnacyjną wieżą w jednym z naroży. Wnętrze pawilonu jest jednoprzestrzenne, podpiwniczone, połączone z klatką schodową w wieży i nakryte stropem Kleina. Podłoga – pierwotnie z grubych, sosnowych desek – dziś prawie nie istnieje (podobnie jak analogiczne schody w wieży. Wnętrze budynku oświetla okno prostokątne, ale w jego elewacji od strony ogrodu umieszczona jest głęboka, ostrołukowa nisza, sugerująca także otwór okienny. Ostrołukowe prześwity umieszczone są także w obu kondygnacjach wieży. Elewacje pawilonu wieńczy arkaturowy fryz z ostrołuków, elewacje wieży – wydzielony z nich uskokiem pseudomachikułowy pas muru z kilkoma oculusami). Pawilon poprzedza niewielki przedsionek z ostrołukowymi otworami okien i wejść. Oba nakryte były pierwotnie dwuspadowym dachem, wieża stożkowym (również się nie zachowały).
źródła:
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 8 – powiat krasnostawski, Warszawa 1960
J. Niedźwiedź, Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego, Zamość 2003
J. Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998