Pałac Suchodolskich w Dorohusku
Położony jest w południowo-wschodniej części osady, na wyniesionym, płaskim majdanie. W tym miejscu pierwotnie znajdował się XVI-wieczny dwór obronny Orzechowskich, zwany zamkiem (fortalicjum). Pozostałości zespołu obronnego tworzą regularny czworobok o wymiarach 150 x 150 m. Obecny pałac został wzniesiony około połowy XVIII wieku przez Suchodolskich, zapewne Michała Maurycego, podczaszego krasnostawskiego i jego żonę Barbarę z Mężyńskich. Pierwotnie przed pałacem (po bokach dzisiejszego gazonu) znajdowały się dwie symetryczne oficyny. Wielki dziedziniec pomiędzy nimi dostępny był przez okazałą bramę usytuowaną na osi założenia. Oficyny łączyły z pałacem arkadowe przejścia.
Po I wojnie światowej majątek częściowo rozparcelowano. W 1934 władze gminy Turka zakupiły pałac na potrzeby szkoły. Jego wschodnia część oraz dwie oficyny zniszczone przez pożar w 1920 zostały w 1936 rozebrane do fundamentów. W 1943 pałac zamieniono na niemiecki szpital wojskowy, wówczas wnętrze zostało nieco przebudowane, wraz z przeróbką strychów na mieszkalne. Po II wojnie światowej majątek został przejęty przez państwo, pałac ponownie adaptowany na szkołę. Po gruntownym odrestaurowaniu w latach 80. i 90. XX wieku mieści Gminny Ośrodek Kultury. Część dawnego założenia znajduje się w rękach prywatnych. Na wniosek konserwatora zabytków odbudowana została wschodnia część budynku.
Pałac jest późnobarokowy, frontem zwrócony na południe, murowany z cegły i otynkowany. Parterowy, z piętrową częścią środkową, podpiwniczony. Ma rzut wydłużonego prostokąta, dłuższe elewacje (frontowa i tylna) są trzynastoosiowe, z wydatnymi ryzalitami. Ryzality środkowe są piętrowe, trzyosiowe (tylny zamknięty trójbocznie), ryzality skrajne jednoosiowe.
Wnętrze ma układ dwutraktowy, nieco przekształcony. Na osi parteru od frontu znajduje się sień, od tyłu ośmioboczny salon. Ponad nim na piętrze prostokątna sala o trójbocznym zamknięciu. W zachodniej, skrajnej części budynku od frontu jest sala sklepiona kolebkowo-krzyżowo, od tyłu izba nakryta sklepieniem krzyżowym – być może ta część pałacu stanowi pozostałość dawnego dworu Orzechowskich. Pozostałe pomieszczenia nakryte są sufitami. W salonie na parterze pod sufitem biegnie profilowany gzyms, w dwóch narożnikach są wnęki na piece.
Na zewnątrz elewacja frontowa (oprócz parteru ryzalitu środkowego) oraz ryzality elewacji tylnej mają podziały pilastrowo-lizenowe. Gzyms wieńczący jest profilowany. Otwory okienne (prostokątne) mają profilowane obramienia, okna na parterze tylnego ryzalitu środkowego zamknięte są półkoliście. Środkowy ryzalit frontowy wieńczy trójkątny, ogzymsowany szczyt, skrajne ryzality mają szczyty półkoliste, ogzymsowane, z oculusami. Budynek nakryty jest dachem gontowym, łamanym polskim z nowszymi facjatkami. Nad ryzalitem frontowym i ryzalitami skrajnymi poprzeczne dachy dwuspadowe, nad ryzalitem tylnym zakończony trójbocznie.
Jak podaje Katalog Zabytków…, park wokół pałacu został założony zapewne w XVIII wieku. Według autorów Obiektów zabytkowych Chełma… powstał on w XVI wieku, początkowo miał charakter regularnego ogrodu włoskiego, a następnie został rozbudowany i przekształcony na park angielski. Od dworu do kościoła w Dorohusku prowadziła aleja lipowa. Istniała również aleja jesionowa, sadzawka obsadzona wierzbami oraz grobla odgradzająca rozległy staw, wysadzana od południa topolami białymi (obecnie droga dojazdowa).
Park został zdewastowany w okresie międzywojennym (wycięty prawie doszczętnie w latach 1928 - 1930) i po II wojnie światowej. Na powierzchni 3 ha zachowało się około 70 drzew należących do ośmiu gatunków. Najwięcej jest topoli, osiki oraz robinii akacjowej, jesionu wyniosłego i lipy drobnolistnej.
W otoczeniu zachowanej grupy drzew, na małym wzniesieniu stoją dwa kamienne nagrobki. Jeden Barbary z Mężyńskich Suchodolskiej, ufundowany w 1806 przez syna Wojciecha – klasycystyczny, w kształcie obelisku na postumencie. Drugi kilku niezidentyfikowanych osób (zrujnowany), zapewne członków rodziny Suchodolskich, z XVII - XIX wieku. W pobliżu znajduje się także późnobarokowa rzeźba kobiety na wysokim cokole (XVIII wiek), pierwotnie zapewne postać mitologiczna, przekształcona w 1806 na figurę św. Barbary (przez Jana Suchodolskiego, wnuka Barbary z Mężyńskich).
źródła:
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 - powiat chełmski, Warszawa 1968
2. S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego: zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009