Zespół pałacowy Klemensów – Park w Szczebrzeszynie

           Pałac w Klemensowie wybudowano w latach 1744 – 1747 dla ordynata Tomasza Antoniego Zamoyskiego, na gruntach zamienionych z franciszkanami zamojskimi.

           Projekt wykonał będący w służbie u Zamoyskich Jan Andrzej Bem, przy współudziale samego ordynata (z wykształcenia architekta) i po konsultacjach z architektem Jerzym de Kawe. Budową kierował włoski mistrz Jan Columbani. Powstała późnobarokowa, jednopiętrowa budowla, której ówczesny wygląd nie jest znany. Niemal równocześnie trwały prace przy zakładaniu regularnego, barokowego ogrodu (na wzór francuski), obsadzonego alejami lipowymi, z półkolistym zamknięciem od północy i takim samym wklęśnięciem przy pałacu. Obejmował on wówczas około 20 ha, zaprojektował go prawdopodobnie sam ordynat.

Prace wykończeniowe przy pałacu i jego urządzanie trwały jeszcze do końca XVIII wieku (w 1800 zamieszkany był parter i tylko kilka pomieszczeń na piętrze), sam Tomasz Zamoyski zmarł w 1760. Jego syn Klemens, od którego imienia została nazwana rezydencja, zmarł w młodym wieku i nie przebywał w niej zbyt wiele.

W 1801 Ordynację przejął Stanisław Kostka Zamoyski. Klemensowski pałac miał zostać przekształcony według planów Henryka Ittara z 1808 – obejmowały one nadbudowanie drugiego piętra nad korpusem głównym, przedłużenie bocznych pawilonów z frontu i budowę oranżerii. Zrealizowano dwa ostatnie punkty (według R. Aftanazego oranżeria powstała później, według projektu Henryka Marconiego), przebudowano także wnętrza w duchu klasycystycznym. Cały park ogrodzono murem. Rozpoczęto również urządzanie pomieszczeń dla Biblioteki Ordynackiej, która miała zostać tu przeniesiona z Zamościa. Zamiar ten nie został jednak zrealizowany, ostatecznie Zamoyscy ulokowali księgozbiór w warszawskim Pałacu Błękitnym (w większości uległ on zniszczeniu podczas II wojny światowej), w Klemensowie pozostała niewielka jego część.

Przekształcono też stary, regularny ogród i włączono go do około stuhektarowego założenia krajobrazowego w stylu angielskim (które obejmowało także ogród użytkowy, naturalne i sztuczne zespoły leśne, polany, łąki, pola uprawne, stary i nowy układ dróg). W ogrodzie użytkowym pojawił się budynek ogrodników, a w sąsiedztwie dziedzińca pałacowego stajnie i dom murgrabiego.

Pod koniec lat 20. XIX wieku kolejny projekt przebudowy pałacu, w duchu neorenesansu, wykonał Henryk Marconi. Nie zachował się on w całości. Na pewno według niego zrealizowano przebudowę frontowego portalu, dodano balkony nad wejściami od dziedzińca i ogrodu, zmieniono dach, przekształcono łączniki na jednoosiowe. Do 1842 (z przerwą po drodze związaną z powstaniem listopadowym) wprowadzono zmiany w układzie otworów oraz podziale wnętrz pałacowych. Z prawego pawilonu przeniesiono do łącznika kaplicę, a jednokondygnacyjne pomieszczenie po niej przedzielono stropem – na parterze umieszczono skarbiec, na piętrze bibliotekę. Wszystkie te zmiany nie wpłynęły jednak na późnobarokowy charakter budowli. Jedynie z powodu wydłużenia kwadratowych dotąd pawilonów zatraciła ona proporcje i zwartość bryły.

W latach 30. XIX wieku dojrzałą formę nieregularnego ogrodu krajobrazowego osiągnął klemensowski park. Zdobiły go altany, aleje, figurki, kanapki, pustelnie, żwirowe chodniki przecinały porozrzucane w różne strony gaje. Na jego obrzeżach pojawiły się domki bramne (w 1837 gotycki przy bramie michalowskiej, w 1842 domki wrotne przy gościńcach bodaczowskim i zamojskim). Powstały kolejne budynki gospodarcze (dom murowany – dawny szpital, późniejsza stolarnia, dom frotera, chlewy, szopy), a na zachodnim skraju parku karczma oraz młyn. Przed 1857 pojawił się owalny gazon z podjazdem na dziedzińcu głównym pałacu.

Do 1870 w pałacu wykonywano niezbędne remonty. Na terenie parku powstały, według projektów Gisgesa: podwójny dom murowany dla czeladzi i dom z maszyną do ciągnięcia wody ze studni (1868). W 1870 zmieniono pokrycie dachu z ceramicznego na gontowe. Wewnątrz pałacu przekształcono pomieszczenia po dawnej kaplicy, powstały przejścia z głównej klatki schodowej do sąsiadującego z nią pokoju oraz sionki. Wykonano także obecną stolarkę okien i drzwi w pałacu.

Pod koniec XIX wieku według projektu J. A. Szymańskiego przebudowano stajnię z wozownią i mieszkaniem murgrabiego. Przed pałacem miejsce półkolistych schodów zajął nowy taras założony wzdłuż korpusu głównego, w części środkowej wysunięty do przodu, ze schodami odchodzącymi stąd na trzy strony. Powiększono także teren parku – od zachodu sięgnął on nowego koryta rzeki Wieprz, od wschodu włączono do niego pas ulicy. Prowadzono także prace rewaloryzacyjne, które miały przywrócić barokowy wygląd ogrodu za pałacem. W latach 1915 - 1920 przebudowano zespół ogrodowy dziedzińca, między innymi obsadzono go niskimi żywopłotami.

Zamoyscy mieszkali w Klemensowie do 1941, wtedy przenieśli się do Zwierzyńca. Klemensowski zespół został przekształcony na zamknięty obiekt wypoczynkowy przy niemieckim szpitalu, który urządzono w pałacu. Po raz kolejny przebudowano wówczas jego wnętrza.

W okresie powojennym budynek zaadaptowano początkowo na dom dziecka prowadzony przez siostry franciszkanki (1944 - 1966), a następnie na dom pomocy społecznej, który zajął zachodnią część pałacu (mieścił się tu do 2008). Duże pokoje zostały podzielone na mniejsze, układ pomieszczeń zmieniono z amfiladowego na korytarzowy. Oranżerię, wykorzystaną początkowo jako magazyn, po remoncie przeznaczono na kaplicę. W 2013 na terenie zespołu nakręcono część zdjęć do filmu „Ida”. W marcu 2017 pałac z rąk Skarbu Państwa wykupiła rodzina Zamoyskich.

Zespół pałacowo-parkowy w Klemensowie zajmuje obszar o powierzchni około 140 ha, kształtem zbliżony do prostokąta. Pałac oraz pierwotny, barokowy ogród założono na wyniesieniu, z którego roztaczał się widok na rozległą dolinę Wieprza. Naturalne partie leśne, rozlokowane na terenie opadającym w kierunku rzeki, wzbogacono nowymi zadrzewieniami, tworząc promienisty układ osi widokowych.

Na teren zespołu od zachodu prowadzi brama „michalowska” (trójprzęsłowa, z boczną furtką), która łączy się z fragmentem ogrodzenia. Murowane słupy bramowe wieńczą żeliwne kielichy. Do bramy przylega neogotycki domek bramny, z ostrołukowymi otworami okien i drzwi. Frontowa ściana domku wsparta jest na spłaszczonej arkadzie. Od południowego zachodu do pałacu prowadzi brama „bodaczowska” – symetryczna, z bocznymi furtkami. Jej skrzydła wykonane są z kutej, skośnej kraty o płynnym, „rokokowym” zarysie. Przy bramie znajduje się domek wrotny. Jego frontową elewację, z boniowanymi narożami, zdobi wydatny, trójosiowy ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem.

Pałac, usytuowany na skraju niewielkiego wyniesienia, jest murowany z cegły i otynkowany, jednopiętrowy. Korpus główny w części środkowej jest dwutraktowy, w częściach bocznych (z obustronnymi ryzalitami) trzytraktowy, ma „tylmanowski” zarys. Elewację frontową wydłużają łączniki i wysunięte ku przodowi pawilony. Do południowo-zachodniego pawilonu przylega długi, prostokątny budynek dawnej oranżerii (przekształconej na kaplicę). Po bokach elewacji ogrodowej, równolegle do frontowych pawilonów, dobudowane są wąskie skrzydła (od frontu dwutraktowe, od ogrodu jednotraktowe). Wzdłuż korpusu głównego od strony ogrodu ciągnie się prostokątny taras ze schodami. Korpus główny oraz pierwotne partie skrzydeł od strony dziedzińca nakryte są dachami mansardowymi, pozostałe części dwuspadowymi (dachy gontowe).

Frontowa elewacja pałacu jest 23-osiowa, ogrodowa 21-osiowa, część środkowa obu elewacji wraz z ryzalitami – dziewięcioosiowa. Środkowe części dłuższych elewacji budynku akcentują pozorne ryzality zwieńczone trójkątnymi szczytami, z herbami Jelita Zamoyskich. Na osi od frontu znajduje się balkon wsparty na boniowanym portyku, od ogrodu – na ozdobnych kroksztynach. Wszystkie elewacje są dekorowane gzymsami, płaskimi lizenami, profilowanymi obramieniami otworów okiennych i drzwiowych. Brak cokołu sprawia, że pałac wydaje się niski i upodabnia się do okazałego dworu (został on wzniesiony jako rezydencja wiejska, główną siedzibą Zamoyskich stał się dopiero po utracie przez nich pałacu w Zamościu).

Wnętrze pałacu ma osiowy, częściowo zachowany amfiladowy układ pomieszczeń, analogiczny w obu kondygnacjach. W korpusie głównym na osi parteru znajdują się sień i sala. Na piętrze odpowiadają im obecna kaplica i biblioteka. Trakt frontowy korpusu głównego mieści klatkę schodową, przylegającą od wschodu do sieni. Prowadzące na piętro schody zdobi masywna, drewniana balustrada.

Część pomieszczeń we wschodnim pawilonie ma sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Pozostałe pomieszczenia w pałacu nakryte są sufitami z fasetami, których podstawę stanowią wydatne, profilowane gzymsy, wieńczące lica ścian. Podłogi pokrywają posadzki z marmuru chęcińskiego oraz drewniane okładziny o geometrycznych wzorach, wykonane metodą forniru kładzionego na klepkę. W pałacu znajduje się jedenaście kominków (trzy marmurowe, późnobarokowe, pozostałe klasycystyczne) a także bogato ornamentowane piece z białych i kolorowych kafli, z ozdobnymi szczytami (zwieńczenie dwóch z nich stanowią pełnoplastyczne rzeźby orłów). Prawie we wszystkich pomieszczeniach zachowała się zabytkowa stolarka.

Otwory okienne i drzwiowe są prostokątne, bądź zamknięte łukiem spłaszczonym. Odrzwia oraz część ościeży, drzwi wewnętrzne i okiennice wypełnia drewniana boazeria w formie dekoracyjnych płycin. Podzielone na kwatery skrzydła drzwi wejściowych wypełniają rzeźbione herby Jelita i Półkozic. Herby Zamoyskich oraz motywy klasycystyczne zdobią również klamki, część okuć drzwi i szaf.

We wrześniu 1939 większość wyposażenia pałacu wywieziono na wschód, gdzie zaginęło. Podczas II wojny światowej Niemcy ogołocili pałac z najcenniejszych dzieł sztuki (znajdowała się tu między innymi bogata galeria malarstwa polskiego i obcego). Pozostałe (portrety Zamoyskich oraz osób zasłużonych dla kultury i historii Polski, narodowe pamiątki i kilka arcydzieł) zostały po wojnie przewiezione do muzeum w Kozłówce i Muzeum Okręgowego w Zamościu.

Dawne wyposażenie zachowało się w bibliotece – wypełniają ją, ustawione wzdłuż ścian, drewniane, przeszklone szafy. Prawdopodobnie pochodzą one z lat 70. XIX wieku. Księgozbiór z Klemensowa w 1956 został przekazany bibliotece im. H. Łopacińskiego w Lublinie. Liczył on kilkanaście tysięcy woluminów w tym około pięciu tysięcy starych druków z różnych okresów.

Przed pałacem, od południa, znajduje się rozległy dziedziniec z podjazdem i owalnym gazonem, dawniej odcinkowo obsadzonym żywopłotem. Żywopłot podkreśla także aneksy przy bocznych pawilonach, utrzymane w formie ozdobnych ogródków (obok roślin zielnych rosną tu drzewa pomnikowe i egzotycznych gatunków). Z rozciągającego się za pałacem ogrodu, którego dłuższe boki wyznaczają aleje lipowe, rozciąga się perspektywa na odległe, deszkowickie pola i lasy. Parter ozdobiony jest akcentem wodnym.

Północno-wschodnią część zespołu zajmuje ogród użytkowy o powierzchni około 3 ha, otoczony pełnym murem ceglanym. W jego centrum stoi „dom ogrodnika” z początku XIX wieku – murowany, piętrowy, z naczółkowym dachem. Do jego bocznych elewacji dobudowane są, do wysokości parteru, pomieszczenia gospodarcze oraz mur, dzielące ogród na dwie części. Północną zajmuje sad, zaś południowa, podzielona na kwatery, stanowi miejsce ciepłolubnych upraw kwiatowo-warzywnych. Od wschodu do ogrodu „za murem” przylega pas owocowych drzew, a za nimi rząd okazałych topól, wyznaczających wschodnią granicę zespołu.

Na wschód od dziedzińca pałacowego znajduje się część gospodarcza zespołu, którą tworzą dwa podwórza. Pierwsze wyznaczają budynki: stajni z wozownią i mieszkaniem murgrabiego, stolarni, pralni, drugie natomiast okólna zabudowa z białego kamienia (składy opału). Przy zabudowie okólnej znajduje się maneż (2. połowa XIX wieku?) – budynek murowany z cegły, nietynkowany. Jego elewacje zdobią lizeny i gzymsy. W ciągu zabudowy gospodarczej znajduje się „dom frotera” (prawdopodobnie był to budynek gospodarczy) – murowany z cegły, nietynkowany, z wtórnym układem otworów okiennych i drzwiowych.

Zachodnie i południowe tereny zespołu zajmuje park krajobrazowy, obecnie zaniedbany. Obejmuje on rozległe przestrzenie leśne, otwarte polany, pola uprawne i nadrzeczne łąki. Na terenie o zróżnicowanych formach fizjograficznych (wąwozy, obniżenia i wyniesienia, skarpy) znajduje się bogate skupisko roślin. Zwarte masywy zadrzewień otaczają, sadzone na ich obrzeżach, krzewy tawliny i tawuły. Rosną tu gatunki rzadkie, aklimatyzowane w naszych warunkach (między innymi strączyn żółty czy platan klonolistny). Co najmniej trzysta drzew posiada walory pomnikowe (między innymi lipy o średnicach do 250 cm).

Sieć dróg, gęsta wokół zabudowy, w partiach krajobrazowych parku widocznie się zmniejsza. Wśród drzew, w południowych fragmentach zespołu znajduje się „zamojski domek wrotny” oraz „domek strzelca”. Są to budynki murowane z połowy XIX wieku, o wystroju elewacji analogicznym jak „domku bodaczowskiego”. W północno-zachodniej części parku stoi „dom emerytów” – piętrowy, murowany budynek o ścianach z płycinami i gzymsem kordonowym, nakryty dwuspadowym dachem. Przy wszystkich budynkach użytkowych znajdują się niewielkie ogródki.

Choć przed II wojną Klemensów był prywatną, rodzinną posiadłością, walory założenia sprawiały, że stanowił on atrakcyjne miejsce dla wycieczek krajoznawczych.

źródła:

1. R. Aftanazy, Dzieje Rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, Cz. 2, T. 6 – Województwo bełskie, Ziemia Chełmska województwa ruskiego, Wrocław 1995

2. D. Kawałko, Klemensów – zespół pałacowo-parkowy, Zamość 1986