Kościół pod wezwaniem Znalezienia Krzyża Świętego i św. Andrzej Apostoła w Końskowoli
Pierwszy, drewniany kościół w ówczesnej Witowskiej Woli wybudowano w końcu XIV wieku, pierwsze wzmianki o parafii pochodzą z 1430.
Według tradycji w 1442, z fundacji Jana Konińskiego wystawiono murowane prezbiterium. Kościół murowany, jednonawowy (według R. Zwierzchowskiego – gotycki) został ufundowany w połowie XVI wieku przez Andrzeja Tęczyńskiego, wojewodę lubelskiego i kasztelana krakowskiego, ówczesnego właściciela Końskowoli. Konsekrowano go w końcu XVI wieku. Kościół miał kruchtę, dwie kaplice przy północnej, ślepej ścianie korpusu oraz zakrystię przy prezbiterium. Nakryty był stropem z desek.
Po zniszczeniu wywołanym przez pożar w 1617 przebudowano go w latach 20-tych XVII wieku (wg innego źródła nadpalone mury rozebrano do fundamentów i wybudowano kościół na nowo). Nawa główna została przekryta ostrołukowym sklepieniem. Wspierało się ono na czterech parach nowych filarów, wstawionych w obręb dawnych murów, przez co kościół stał się trójnawową bazyliką. Jedna kaplica północna została przebudowana, drugą (tzw. kaplicę Tęczyńskich) rozebrano a dobudowano kaplicę od południa (późniejszą Lubomirskich), dzięki czemu kościół zyskał rzut krzyża łacińskiego. Przemurowano okna, w prezbiterium dodano od wewnątrz ślepe, boczne arkady. Fasadę, po przebudowie zbliżoną do stylu renesansu lubelskiego, wzbogacono parą flankujących ją, prostych wież. Prace ukończono w 1626, kościół konsekrowano rok później.
W czasie, gdy właścicielem Końskowoli (od 1668) był Stanisław Herakliusz Lubomirski, kościół został przebudowany według projektu Tylmana z Gameren. W trakcie prac zmarła żona Lubomirskiego, Zofia z Opalińskich (1675). Jej nagrobek znajdujący się w kościele także zaprojektował Tylman.
Podczas wojny północnej kościół został zrujnowany. Jego generalną przebudowę (od 1721) ufundowała ówczesna właścicielka Końskowoli Elżbieta Sieniawska, córka Lubomirskich. Pracami kierował Franciszek Mayer. Po śmierci Sieniawskiej (1729) jej dzieło kontynuowała córka, Zofia Czartoryska. Małe wieże zastąpiono masywnymi, trójkondygnacyjnymi, wymieniono sklepienia, wnętrze zyskało nową, późnobarokową aranżację. Przekomponowano też mauzoleum Zofii Lubomirskiej i przebudowano kaplice. W nadanej mu wtedy formie kościół zachował się do dziś. Późniejsze remonty (najpoważniejszy po pożarze w 1781) i zmiany nie miały większego wpływu na jego architekturę. Na początku XIX wieku rozebrany został ganek – kruchta.
Kościół jest trójnawową bazyliką, z nieco odchylonym od osi prezbiterium i dwiema wieżami od frontu. Do prezbiterium przylega zakrystia, do naw bocznych – dwie kaplice, które tworzą rodzaj (nieco asymetrycznego) transeptu. Na gotycką proweniencję korpusu kościoła wskazują – zdaniem R. Wierzchowskiego – jego wertykalne proporcje oraz trójboczne zamknięcie prezbiterium (wzmocnionego parą smukłych skarp ustawionych przy wschodnich narożach).
Fasada jest późnobarokowa, dwukondygnacyjna i trójdzielna. Wieże są niskie, masywne (dosyć szerokie przy stosunkowo niewielkiej wysokości), w dolnej kondygnacji nie wyodrębniają się z fasady, oddzielone są tylko pilastrami doryckimi. Dolna kondygnacja fasady (z półkoliście zamkniętymi oknami w dekoracyjnych obramieniach) zwieńczona jest belkowaniem z gzymsem, lekko gierowanym ponad pilastrami.
W drugiej kondygnacji (podzielonej pilastrami kompozytowymi) szczyt fasady jest nieco cofnięty w stosunku do wież, niejako „wciśnięty” pomiędzy nie. Ma on formę aediculi, którą tworzą kolumienki podtrzymujące trójkątny szczycik. Pośrodku, w półkolistej wnęce zwieńczonej odcinkiem gzymsu, znajduje się rzeźba Matki Boskiej Niepokalanej dłuta Eliasza Hoffmana (lata 30. XVIII wieku). W patiach wieżowych (zwieńczonych pełnym belkowaniem) są półkoliście zamknięte blendy w obramieniach nieco ozdobniejszych niż te wokół okien.
Półkoliście zamknięte wejście główne w fasadzie okala barokowy portal z czarnego marmuru, projektu Tylmana z Gameren. Wejścia boczne są prostokątne, ujęte w pary pilastrów podtrzymujących trójkątny naczółek.
Pilastrami podzielone są także elewacje kaplic, zwieńczenie stanowią barokowe, faliste, przerwane szczyty. Dach na korpusie jest akończeniem nad prezbiterium, nad kaplicami dachy dwuspadowe, nad nawami bocznymi i zakrystią pulpitowe. Namiotowe, płaskie dachy wież zwieńczone są cebulastymi hełmami.
Wewnątrz nawy oddzielone są dwoma rzędami półkolistych arkad wspartych na czworobocznych filarach. Ściany zdobione zdwojonymi pilastrami podkreślającymi podział na przęsła. Tęcza jest półkolista, część prezbiterialna oddzielona prze dwie pary silnie wysuniętych półfilarów i zaznaczona bogatą polichromią na sklepieniu.
Barokowy ołtarz główny, fundacji Augusta Aleksandra ks. Czartoryskiego, został wykonany przez Eliasza i Henryka Hoffmanów (1. połowa XVIII wieku). W polu środkowym umieszczony jest krucyfiks z połowy XVII wieku i obraz Matki Boskiej z XIX/XX wieku (zamiennie), po bokach rzeźby Mojżesza i Abrahama. W zwieńczeniu jest obraz Adoracja Baranka (1. połowa XVIII wieku). W nawie północnej znajduje się ołtarz św. Stanisława BM z obrazem świętego z XVIII/XIX wieku oraz obraz św. Antoniego z 1892 autorstwa Wojciecha Gersona. W nawie południowej – ołtarz św. Andrzeja z końca XVIII wieku z XVIII-wiecznym obrazem świętego oraz obraz św. Walentego, przemalowany w końcu XIX wieku przez Wojciecha Gersona.
Ambona autorstwa Eliasza Hoffmana (XVIII wiek) została ufundowana przez księcia Czartoryskiego. W kościele znajduje się rzeźba Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia także z warsztatu braci Hoffmannów (XVIII wiek). Chór muzyczny jest nadwieszony, z wybrzuszonym parapetem. Przy wejściu południowym stoi XVII-wieczna kropielnica. Wejścia znajdujące się po obu stronach prezbiterium (do zakrystii i nieistniejącego skarbczyka) okalają bliźniacze portale z czarnego marmuru, projektu Tylmana z Gameren. W obu są okute blachą drzwi z XVII-XVIII wieku).
Kaplica południowa (po śmierci Zofii Lubomirskiej zamieniona w jej mauzoleum) po 1840 została przebudowana w stylu klasycystycznym. Obecny ołtarz, zajmujący jedną ścianę kaplicy, powstał po 1913, znajduje się w nim XVIII-wieczny obraz Matki Bożej Niepokalanej i kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Nagrobek księżnej, z leżącą, pełnoplastyczną postacią zmarłej, został wykuty z czarnego marmuru.
Kaplica północna zachowała wystrój klasycystyczny (po 1840). Jego główny element stanowią dwie kanelowane półkolumny po bokach ściany ołtarzowej. Pomiędzy nimi zawieszony jest obraz Zdjęcie z Krzyża (lub Opłakiwanie Chrystusa), uznawany za dzieło włoskie, utrzymane w konwencji obrazów Annibale Carraciego (według innych źródeł – jego autorstwa, XVI/XVII wiek). W 1893 został on przemalowany przez Wojciecha Gersona. W posadzce kaplicy znajduje się zatarta tablica z czarnego marmuru, prawdopodobnie epitafium Tęczyńskich.
Końskowolska fara jest swego rodzaju mauzoleum rodziny Tęczyńskich. W kaplicy istniejącej pierwotnie po jej północnej stronie mieli zostać pochowani: Andrzej, wojewoda lubelski i kasztelan krakowski, założyciel miasta (zm. 1561), i jego syn, również Andrzej, wojewoda krakowski (zm. 1588) z żoną, Zofią z Dębowskich. Pod obecnie istniejącą kaplicą północną spoczywa najprawdopodobniej ostatnia przedstawicielka rodu – Izabela z Tęczyńskich Opalińska (zm. 1667) wraz z mężem, Łukaszem z Bnina Opalińskim, marszałkiem nadwornym koronnym (zm. 1662). Na ich sarkofagu widnieje rzeźba personifikująca Vanitas (Marność Życia) – szkielet z prawą dłonią spoczywającą na klepsydrze a lewą, uniesioną za głowę, na Biblii (to jedyne znane na terenie Polski tego typu przedstawienie zmarłego). Brak jest jakiejkolwiek inskrypcji, na Opalińskich wskazuje tylko widniejący na sarkofagu herb Łodzia. Zofia z Opalińskich Lubomirska, córka Izabeli, została pochowana (w grobowcu z czarnego marmuru) w krypcie pod kaplicą południową. Na sarkofagu widniej kartusz z herbem Śreniawa Lubomirskich, po drugiej stronie herb Tęczyńskich – Topór.
System krypt pod kościołem jest rozległy (część z nich pochodzi zapewne z XV/XVI wieku – czasu budowy murowanego kościoła), z licznymi pochówkami. Oprócz rodziny Tęczyńskich i jej potomków w podziemiach pochowany został między innymi Franciszek Zabłocki (pod ołtarzem głównym).
Na wschodniej elewacji prezbiterium znajduje się tablica z udostojnionym herbem Tęczyńskich (w 1527 zostali oni obdarzeni przez cesarza Karola V tytułem hrabiów Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego). Na czterodzielnej, wypukłej tarczy, nad którą umieszczono wyobrażenie hełmów z koronami rycerską i hrabiowską, widnieją po dwa wizerunki dwugłowego orła cesarskiego oraz herbu Topór. Pośrodku, w herbie sercowym (dodanym w 1561) znajduje się lew trzymający topór.
Poniżej herbu Tęczyńskich wmurowane jest epitafium Marcjanny z Hoffmanów Połtawskiej (zm. 1832). Na zewnętrznej ścianie kaplicy południowej umocowana jest tablica upamiętniająca Grzegorza Piramowicza (1785 - 1797) i Franciszka Zabłockiego (1800 - 1821), końskowolskich proboszczów. Obok południowego wejścia do kościoła – epitafium Anny Zuzanny Żurowskiej, córki kapitana gwardii saksońskiej (zm. 1769).
W nawie północnej znajduje się pomnik – epitafium Karola Khittla, lekarza księżnej Izabeli Czartoryskiej, założyciela pierwszego szpitala w Puławach (zm. 1817), z czarnego marmuru. Naprzeciwko epitafium kanonika Jana Hettnera, proboszcza końskowolskiego (zm. 1888).
Przed wejściem do kościoła, po jego obu stronach znajdują się dwa klasycystyczne pomniki z czarnego marmuru. Jeden upamiętnia gen. Józefa Orłowskiego, między innymi komendanta Warszawy w Powstaniu Kościuszkowskim (zm. 1807), drugi – Franciszka Dionizego Kniaźnina – poetę, sekretarza księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego (zm. 1807 w Końskowoli).
Biblioteka parafialna obejmuje – oprócz ksiąg parafialnych sięgających połowy XVII wieku – około 350 pozycji, najstarsze są z początku XVI wieku. Część pochodzi zapewne z biblioteki zamkowej, jaką znacznie powiększył książę Krzysztof Zbaraski, właściciel Końskowoli w latach 1613-1627. Jest tu między innymi kolekcja ksiąg o tematyce kontrreformacyjnej, w tym unikatowy „Leksykon herezji protestanckich”, mszał z 1683 wydany w Paryżu i drugi z 1781, wydany w Bawarii. Zachowało się trochę zabytkowych sprzętów liturgicznych: kielichy, monstrancje i pateny z XVII-XIX wieku. W trakcie ostatnich badań archeologicznych z pochówków w kryptach wydobyto między innymi suknię księżnej Zofii Lubomirskiej (1675) i jedwabny ornat z XVIII wieku.
Murowana dzwonnica została ufundowana w latach 70. XVIII wieku przez Augusta Aleksandra ks. Czartoryskiego. Spalona w 1915, odbudowana w latach 20. XX wieku.
Kapliczki drogi krzyżowej, tak jak dzwonnica znajdujące się w ciągu muru wokół kościoła, pochodzą z końca XIX wieku.
źródła:
1. Końskowola: historia i zabytki, opr. P. Pytlak, Końskowola 2015
2. P. Pytlak, Kościół farny w Końskowoli – 600 lat historii, Końskowola 2009
3. Roman Zwierzchowski, Kościół parafialny p.w. Znalezienia Krzyża Św. w Końskowoli, „Roczniki Humanistyczne KUL” 1978, z. 4