Kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego w Rudnie (powiat lubartowski)

           Parafia w Rudnie była wzmiankowana po raz pierwszy w 1424 (przypuszczalnie powstała pomiędzy 1374 a 1424 rokiem). Kościół był wówczas drewniany. W 1563 został oddany innowiercom przez Jana Firleja, wojewodę lubelskiego. Odebrano im go w 1629. Nowy kościół drewniany, dwuwieżowy został wystawiony w 1645 staraniem Walentego Turobojskiego, kustosza chełmskiego, oficjała i prebendarza lubelskiego. Konsekrowano go w 1679 pod wezwaniem śś. Filipa i Jakuba Apostołów. Około 1785 został rozebrany.

Obecny wzniesiono w latach 1781 - 1785 z fundacji Józefa Sanguszki, marszałka wielkiego litewskiego (według W. Śliwiny kościół wzniósł książę Paweł Sanguszko), konsekrowano w 1793 W 1884 został pokryty dachówką. W 1892 przeprowadzono jego gruntowną restaurację.

Kościół zwrócony jest prezbiterium na południe, klasycystyczny (wg W. Śliwiny – bezstylowy), murowany z cegły i otynkowany, z pierwotną, kołkowaną i znakowaną więźbą dachową. Jest on jednoprzestrzenny (salowy), prostokątny, z częścią prezbiterialną zamkniętą trójbocznie. Przy niej od wschodu znajduje się czworoboczna zakrystia ze skarbcem na piętrze. Pod kościołem są krypty.

Fasada jest nieco szersza od korpusu, jednokondygnacyjna, trójosiowa, rozczłonkowana pilastrami toskańskimi na cokołach. Pilastry podtrzymują belkowanie z fryzem tryglifowym. Na osi fasady znajduje się portal z trójkątnym, ogzymsowanym przyczółkiem, powyżej prostokątny otwór okienny w szerokiej opasce, zwieńczony przyczółkiem odcinkowym, ogzymsowanym. Pola boczne fasady w dole zdobią płyciny, w górze nisze w obramieniach z odcinkowymi gzymsami. W niszach stoją drewniane rzeźby św. św. Józefa z Dzieciątkiem i Jakuba Apostoła (?) z XIX wieku. Zwieńczenie fasady stanowi trójkątny, ogzymsowany szczyt z okulusem pośrodku. Po bokach szczytu stoją klasycystyczne wazony, ponad nim wznosi się niewielka, czworoboczna, murowana wieżyczka na sygnaturkę,

Elewacje boczne kościoła zwieńczone są profilowanym gzymsem. Znajdujące się w nich prostokątne okna umieszczone są w głębokich wnękach zamkniętych łukiem odcinkowym. W drzwiach do zakrystii jest stary zamek. Dach dwuspadowy, pokryty współcześnie blachą.

Wewnątrz kościół nakryty jest sufitem, ściany rozczłonkowane pilastrami o jońskich, złoconych głowicach. Podtrzymują one gzyms z ząbkowaniem. Pomiędzy pilastrami znajdują się arkadowe wnęki o łuku półkolistym, z oknami w górze. Okna od dołu i od góry ozdobione są skromną, klasycystyczną, złoconą dekoracją.

Ołtarz główny jest późnobarokowy (sprzed 1793), murowany, ujęty po bokach wysuniętymi do przodu trójkami kolumn. W polu głównym znajduje się barokowy krucyfiks (koniec XVII lub początek XVIII wieku) z głową Chrystusa w metalowej, pozłacanej koronie cierniowej. W zwieńczeniu umieszczono obraz Ecce Homo (zapewne z XIX wieku), w ozdobnej, rokokowej ramie. Tabernakulum pochodzi z XIX wieku.

Cztery ołtarze boczne pochodzą zapewne z końca XVIII wieku. Złożone są z późnobarokowych mens sarkofagowych, malowanych w kwiaty i klasycystycznych ram. W ramach tych znajdują się obrazy Św. Trójcy, Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, św. Mikołaja oraz Sen św. Józefa (?).

Dwie ławy kolatorskie są późnobarokowe (koniec XVIII wieku), z rokokowymi ornamentami. Prospekt organowy i balustrada chóru muzycznego są klasycystyczne, z XIX wieku.

W kościele znajduje się rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego z końca XVIII wieku, gotycki krucyfiks – według tradycji z kościoła w Rawie (nieistniejącego od około 1747), pamiątkowa, drewniana tablica konsekracji kościoła z 1793.

Na wyposażeniu jest barokowa monstrancja (około 1700) – promienista, z otokiem liści akantu i popiersiami Boga Ojca, św. św. Jana Nepomucena i Jana Kantego oraz czterolistną, owalną stopą; trzy kielichy barokowe z XVIII wieku, gładkie, jeden z nich z herbem Pobóg (?) i literami K.D. na stopie, drugi o stopie sześciolistnej, z dwiema puncami, w tym jedną imienną A L, oraz napisem fundacyjnym Cantor Władysław Przerembski, referendarz królewski; puszka z 2. połowy XVII wieku z ażurową przykrywą, być może późniejszą; późnobarokowy, promienisty relikwiarz (XVIII wiek); cztery drewniane, późnobarokowe krzyże ołtarzowe (4. ćwierć XVIII wieku); cynowe, późnobarokowe lichtarze (XVIII wiek); lichtarze drewniane o charakterze późnobarokowym (koniec XVIII wieku); ornaty: biały, nowy z kolumną haftowaną z 1. połowy XVIII wieku, biały i dwa fioletowe z XVIII wieku, obszyte galonami; dawna chorągiew z przedstawieniami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Barbary – ludowa, z 1. połowy XIX wieku.

Cmentarz przykościelny jest otoczony murem z 1. połowy XIX wieku, otynkowanym, z neobarokową bramą (2. połowa XIX wieku) na osi kościoła. W murze od południa umieszczono skromne, kamienne epitafia: Jana i Barbary z Włodarskich Meisoierów (zm. 1844) oraz Teodora Kucharzewicza (zm. 1850).

źródła:

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 11 – dawny powiat lubartowski, Warszawa 1976

2. Ziemia Lubartowska. Szkic monograficzny, ilustrowany. Opr. W. J. Śliwina i F. Tracz, Lublin–Lubartów 1995