Kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Woli Gułowskiej
W 1548 roku Hieronim Rusiecki wybudował w Woli Gułowskiej drewnianą kaplicę – filię parafii w Adamowie. Według podań wcześniej w tym miejscu, przy krzyżu z figurą Chrystusa objawiła się Matka Boska. Figura ta miała zostać potem przeniesiona do murowanego kościoła. W 1633 roku do Woli Gułowskiej sprowadzono oo. karmelitów trzewiczkowych. Fundatorami konwentu byli Ludwik, Stanisław i Mikołaj Krasińscy. W 1659 roku po wybudowaniu klasztoru (obok drewnianej kaplicy) formalnie go erygowano
Budowę murowanego kościoła rozpoczęto zapewne równocześnie z klasztorem, ale przeciągnęła się ona do XVIII wieku (świadczą o tym fundacje nadane po 1658 roku, między innymi Michała Krasowskiego), zakończono ją w roku 1704. Wnętrza nigdy nie zostały urządzone do końca.
Rozbudowa kościoła trwała przez prawie cały XVIII wiek, konsekrowano go w roku 1782. W trakcie remontu przeprowadzonego w połowie XIX wieku skromne daszki namiotowe na wieżach, kryte gontami prawdopodobnie zostały przesklepione i zastąpiono je krytymi blachą hełmami.
Po kasacie zakonu w 1864 roku karmelitów zastąpili księża diecezjalni. Zakonnicy powrócili w roku 1924, przeprowadzono wtedy gruntowny remont zabudowań konwentu (trwał o do 1930 roku), następny w latach 1934-1935. Zaciekłe walki tuż obok kościoła, prowadzone pod koniec kampanii wrześniowej w 1939 roku, spowodowały poważne uszkodzenia budynku, także klasztoru i zabudowań gospodarskich. Po zakończeniu okupacji odbył się remont, kaplica Męki Pańskiej otrzymała polichromię, jeszcze w 1952 roku odrestaurowano ołtarze, ambonę i organy. Tuż po tym (w sierpniu roku 1952) huragan strącił wierzchołek prawej wieży na dach kościoła. Po naprawieniu szkód w następnym roku wyremontowano też lewą wieżę.
Równocześnie ze staraniami o koronację cudownego obrazu Matki Boskiej (ostatecznie odbyła się ona w roku 1982) rozpoczęto generalny remont kościoła. Ludwik Maciszewski ozdobił wnętrze polichromią. W 1958 roku w wybudowanej przy kościele dzwonnicy umieszczono nowe dzwony (w miejsce zrabowanych podczas wojny).
fasada kościoła (2018-09-09)
Kościół jest murowany z cegły i otynkowany, orientowany, z lekkim odchyleniem prezbiterium na południowy wschód. Trójnawowy, typu bazylikowego. Do prostokątnej nawy głównej przylega równe jej wysokością, ale nieco węższe, także prostokątne prezbiterium zamknięte ścianą prostą. Przy nim od północy znajduje się prostokątna przybudówka, wystająca poza wschodnią elewację kościoła. W jej zachodniej części mieści się kaplica Chrystusa Ukrzyżowanego, we wschodniej zakrystia. Przy południowej elewacji prezbiterium znajduje się zadaszone zejście do krypt. Od frontu, na przedłużeniu naw bocznych fasadę flankują dwie wieże. Do północnej nawy bocznej przylega budynek klasztoru. Z nawy tej prowadzi przejście do parterowego, murowanego budynku plebanii, wzniesionego prawdopodobnie po roku 1864. Od południa i zachodu kościół otacza mur. Na cmentarzu przykościelnym znajduje się murowana kostnica a w murze od frontu niewielka, bezstylowa dzwonnica.
Nawę główną i prezbiterium nakrywają dachy dwuspadowe (osłonięte szczytami), nad nawą wznosi się sygnaturka. Nawy boczne mają dachy pulpitowe. Niskie, namiotowe dachy wież nakryte są ośmiobocznymi, silnie wybrzuszonymi hełmami z latarniami i ażurowymi krzyżami na szczycie.
Fasada jest trójosiowa i dwukondygnacyjna, posadowiona na wysokim cokole. Wieże ustawione są kulisowo (pod lekkim kątem), na osi wklęśnięte. Środkowa część fasady natomiast jest na osi łagodnie uwypuklona. Fasadę dzielą pilastry z na przemian wklęsłymi i wypukłymi trzonami, wzmocnione półpilastrami. Wszystkie te elementy składają się na efekt jej plastyczności i dynamizmu.
W poziomie rustykowanego (pasy) i gierowanego w linii pilastrów cokołu znajdują się trzy otwory drzwiowe, umieszczone w głębokich glifach portalowych z płaskim obramieniem. Boczne zamknięte są łukiem koszowym, środkowy (wyższy) łukiem trójodcinkowym. W zagłębieniach oddzielających środkową część fasady od partii wieżowych znajdują się okienka w kształcie wydłużonej elipsy.
W drugiej kondygnacji fasady są bardzo wysokie, rozglifione okna, zamknięte półkoliście. Środkowe, o wysokości niemal całej kondygnacji, poprzedzone jest niewielkim balkonem. Boczne są nieco niższe, pomiędzy nimi a otworami wejściowymi znajdują się niewielkie okienka w formie leżącej elipsy. W trzeciej kondygnacji fasady, niższej, z wydzieloną partią szczytu i wieżami, także są wydłużone okna zamknięte półkoliście. W elewacjach wież ponad nimi jeszcze okrągłe płyciny w profilowanych ramkach. Okna (obok podziałów pionowych) powodują, że silnie zaznaczony jest wertykalizm fasady.
Pierwsza kondygnacja fasady zwieńczona jest gzymsem koronującym z pełnym belkowaniem, gierowanym zgodnie z linią wygięć elewacji, i balustradą. Tworzą ją uformowane płasko w tynku odcinki ślepych tralek na przemian z płycinami o wklęśle ściętych rogach. Szczyt fasady flankowany jest spływami z wolutami, zwieńczony przyczółkiem w kształcie łuku odcinkowego ponad belkowaniem. Na szczycie wznosi się żelazny krzyż na postumencie o bokach dynamicznie wygiętych. Elewacje wież zwieńczone są pełnym, ale niskim belkowaniem.
Dekoracja elewacji bocznych jest skromna. Tak nawę główną, jak boczne i prezbiterium dzielą parzyste lizeny (we wschodniej elewacji prezbiterium pojedyncze). Cokół jest słabiej zaznaczony, belkowanie koronujące niepełne i niegierowane. W kilku miejscach elewacje podpierają skarpy.
W dolnej kondygnacji wschodniej elewacji prezbiterium są dwa niewielkie, prostokątne okna. W szczycie okno na strych zamknięte łukiem odcinkowym, z gzymsem pod- i nadokiennym. Flankowane jest ono przez parę pilastrów toskańskich. Po bokach szczytu są spływy z wolutami, wieńczy go trójkątny przyczółek. Okna w nawie głównej i bocznych elewacjach prezbiterium, o głębokich rozglifieniach, zamknięte są łukiem odcinkowym. Kaplica i zakrystia stanowią od zewnątrz jedną całość i nie posiadają większych podziałów architektonicznych.
Nawę główną i prezbiterium nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami, nawy boczne krzyżowe. Nawy boczne, niższe o 1/3 od nawy głównej, otwierają się na nią czterema parami półkolistych arkad filarowych. Przedsionki w przyziemiu wież otwierają się niższymi arkadami na nawę główną i boczne (przejście do nawy północnej jest obecnie zamurowane). Gurty w przejściach między przęsłami naw bocznych mają kształt łuku koszowego. Tęcza jest półkolista, z trzema uskokami.
Ściany nawy głównej i prezbiterium podzielone są zdwojonymi pilastrami toskańskimi. Obiega je wspólne, pełne belkowanie (z gładkim fryzem), przerwane na tylnej ścianie chóru muzycznego i gierowane nad pilastrami. Chór muzyczny wspiera się na arkadach filarowych (filary zdobione płycinami), boczne arkady zwrócone są ukośnie w stosunku do ścian nawy głównej. Pełny parapet, gierowany nad filarami, zdobiony jest ślepymi otworami w płaskich obramieniach, przewiązanymi w połowie wysokości. Ściany naw bocznych dzielą przyścienne półfilary.
Okna prezbiterium i nawy głównej umieszczone są w lunetach sklepienia, w głębokich glifach. Te w zachodnim przęśle nawy głównej otwierają się do wież. W nawie północnej są dwa okna zamknięte łukiem wieloodcinkowym, przypominającym gotycki trójliść, w nawie południowej dwa takie same i jedno zamknięte łukiem koszowym.
Kaplica (dostępna zarówno z północnej nawy bocznej jak i z prezbiterium) oraz zakrystia nakryte są sklepieniami krzyżowymi. W kaplicy są trzy niewielkie okna zamknięte łukiem odcinkowym, w zakrystii dwa.
Architektonicznie kościół dzieli się na dwie wyraźne części, odmienne stylowo – jakkolwiek obie o cechach barokowych: starszą XVII-wieczną (korpus wraz z kaplicą i zakrystią) oraz nowszą, XVIII-wieczną (fasada z wieżami). Według Z. Łabaj fasada wzoruje się na austriackim baroku (kościół Najświętszej Maryi Panny w Einsiedeln), a raczej na jego przetworzeniu na gruncie polskim (lwowskie kościoły budowane przez Bernarda Meretyna, zwłaszcza unicka katedra św. Jura). Wykazuje też bliższe związki z kościołem pobenedyktyńskim w Sieciechowie oraz z kościołami w Puchaczowie i Baranowie nad Wieprzem. Autor projektu kościoła w Woli Gułowskiej (lub raczej autorzy, zważywszy na rozciągłość budowy w czasie) jest nieznany. Jednym z nich mógł był ks. Jan Ciołkoszewicz z pobliskiego Tarłowa, architekt – amator.
Ołtarz główny i dwa boczne (przy tęczy) są późnobarokowe, drewniane, marmoryzowane. W polu środkowym ołtarza głównego (w niszy zamkniętej u góry półkoliście, w otoczeniu promieni i obłoków z puttami) znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Według miejscowych podań wieśniak z niedalekiego Przytoczna znalazł go leżącego w błocie (były to czasy reformacji i wyrzucania z kościołów katolickiego wyposażenia) w miasteczku Łysobyki, dziś Jeziorzany i ofiarował do kaplicy Rusieckich.
Obraz nieznanego autorstwa malowany jest temperą na desce lipowej. Ikonograficznie mieści się w typie Hodegetrii, ale przetworzonej stylistycznie. Twarz Matki Boskiej jest pełna, z dużymi, ciemnymi, szeroko otwartymi oczami – nie przypomina surowych twarzy z bizantyjskich ikon. Na lewej ręce Maryja trzyma Jezusa, w prawej jabłko. Ubrana jest w ciemnoczerwoną suknię i oliwkowozielony płaszcz ze złotą lamówką. Dzieciątko (w prostej, beżowożółtej sukience ze złotą lamówką) unosi prawą rączkę w geście błogosławieństwa. Widoczne jest fizyczne podobieństwo między Matką i Synem. Głowy obojga otaczają złote nimby. Tło obrazu jest trzyczęściowe, czerwono – niebiesko – złote.
Datowanie obrazu ze względu na jego stylistykę jest trudne (typ Hodegetrii był popularny w XV –XVII wieku, nawet jeszcze w XVIII wieku). Tradycyjnie umieszczano go w XIV - XV wieku, nowsze ustalenia mówią nawet o połowie XVI wieku. Na pewno obraz powstał na ziemiach polskich, w raczej prowincjonalnym ośrodku malarskim.
Podczas konserwacji przeprowadzonej w XX wieku zdjęto z obrazu ostatnie, XVIII-wieczne sukienki z posrebrzanej blachy. Podczas koronacji, która odbyła się w 1982 na desce obrazu, w obrysie nimbów nałożono korony. Ze względu na ostatnią bitwę kampanii wrześniowej 1939 stoczoną w tym rejonie Matka Boska Gułowska została nazwana Patronką Żołnierzy Września.
Niszę z obrazem flankują po trzy kolumny kompozytowe z każdej strony (skrajne są ustawione pod katem 45°). Przed nimi stoją na konsolach postacie świętych: z prawej strony św. Piotra i proroka Eliasza, z lewej św. Pawła i proroka Elizeusza (obydwaj prorocy uważani są przez tradycję karmelitańską za protoplastów zakonu). W drugiej kondygnacji znajduje się obraz przedstawiający wręczenie szkaplerza przez Matkę Boską św. Szymonowi Stock. Otoczony on jest przez główki puttów, flankowany dwiema kolumnami i postaciami aniołów. Ołtarz wieńczy przedstawienie dwóch osób Trójcy Św.: Boga Ojca i Ducha Świętego.
Ołtarze boczne stanowią zredukowaną formę głównego, flankowane są przez parę kolumn i pilastry. Przed nimi stoją figury świętych karmelitańskich: w lewym ołtarzu św. św. Cyryla i Telesfora, w prawym św. Alberta i Anioła. W lewym ołtarzu jest obraz św. Antoniego i Matki Bożej Szkaplerznej na zasłonie, w prawym proroka Eliasza i Najświętszego Serca Jezusa. Ponad obrazami znajdują się hierogramy Maryi i Jezusa otoczone obłokami i promieniami, w zwieńczeniu figury aniołów.
W nawach bocznych są jeszcze dwa, podobne do siebie ołtarze – drewniane, XIX-wieczne: św. Jana Nepomucena (zapewne w związku ze znajdującą się w podziemiach kościoła studzienką) oraz Przemienienia Pańskiego (Kleeberczyków). Oprócz tego w nawie południowej znajduje się jeszcze ołtarz z obrazem w stylu włoskim (według Z. Walczy – św. Elżbiety Węgierskiej) oraz kopią obrazu Matki Boskiej Białynickiej w srebrnej sukience. W kaplicy Męki Pańskiej jest ołtarz z późnośredniowiecznym krucyfiksem (według tradycji pochodzącym z miejsca objawienia Matki Boskiej), z nowszymi uzupełnieniami.
Dokładny czas powstania ołtarzy w kościele jest nieznany. Sanktuaria województwa lubelskiego podają, że cztery z nich są autorstwa braci zakonnych Izydora Mastalskiego i Grzegorza Kaczyreka. Zapewne z 2 połowy XVIII wieku pochodzi rokokowa ambona, ozdobiona na koszu płaskorzeźbą Dobrego Pasterza a na zaplecku ewangelicznego siewcy. Baldachim wieńczy przedstawienie proroka Eliasza z mieczem ognistym, w otoczeniu aniołów. W kruchcie kościoła znajduje się pomnik upamiętniający żołnierzy kampanii wrześniowej walczących pod dowództwem gen. Kleeberga. W zakrystii jest kominek.
źródła:
1. Z. Łabaj, Kościół parafialny dawniej karmelitów trzewiczkowych w Woli Gułowskiej, „Roczniki Humanistyczne KUL” 1967, z. 4
2. Sanktuaria województwa lubelskiego, opr. J. Koziej – Chołdzyńska, Lublin 2015
3. Z. Walczy, Sanktuarium maryjne w Woli Gułowskiej, Kraków 1983
