Kościół pod wezwaniem św. Wojciecha w Wąwolnicy

           Już w XI wieku istniał w Wąwolnicy punkt duszpasterski prowadzony przez benedyktynów. Według Długosza Kazimierz Wielki wzniósł tu murowany zamek i kaplicę. W 1342 roku stała się ona kościołem parafialnym. W latach 1458-1819 patronat nad parafią sprawowali benedyktyni. Pierwotny kościół św. Wojciecha był jednonawowy, dwukondygnacyjny. Na przełomie XVI/XVII wieku został on rozbudowany o drewnianą nawę (dotychczasowa stała się prezbiterium), później zamienioną na murowaną. Użyto do tego celu cegieł ze zrujnowanego już zamku. W 1700 roku z drewnianej kaplicy w pobliskim Kęble przeniesiono do Wąwolnicy ze względów bezpieczeństwa (najazdy szwedzkie i kozackie) cudowną, XV-wieczną figurę Matki Bożej zwanej Kębelską. Po kasacie w roku 1819 zgromadzenia benedyktynów kościół popadł w ruinę.

zobacz prezentację..

           W latach 1907-1914 wybudowano nowy kościół, ponieważ stary nie nadawał się już do remontu, a ponadto był za mały na potrzeby rozrastającej się parafii. Kościół wystawiono z datków parafian i przy ich fizycznej pomocy, która miała zmniejszyć koszty budowy. Projekt neogotyckiej świątyni sporządził - jak podaje Jerzy Żywicki - inż. Ksawery Dionizy Drozdowski, wówczas pomocnik inżyniera architekta guberni lubelskiej. Sprawował on również nadzór nad budową. Nowy kościół został usytuowany obok starego. Ponieważ ich ściany dzieliła odległość zaledwie jednego metra, rozebrano część nawową starego kościoła. Zachowano prezbiterium, które później wyremontowano (kosztem fundatorki, hrabiny z Rostworowskich Wesslowej, która miała docenić to, że „wyróżniało się ono linią architektoniczną”) i przekształcono w kaplicę przedpogrzebową.

            Po zakończeniu budowy dłuższy czas trwało jeszcze wyposażanie kościoła. W latach 1919-1929 pojawiły się ławki do nawy według projektu Drozdowskiego, ołtarz główny zaprojektowany i wykonany przez warszawskiego artystę rzeźbiarza Zygmunt Otto, organy, ogrodzenie wg planu K. Łapickiego - architekta powiatu puławskiego, ołtarz boczny, ambona, witraże. Po II wojnie światowej - drugi ołtarz boczny, konfesjonały. W latach 1954-1965 wykonano poważny remont. Dopiero w latach 60-tych wykończono lewą część fasady. Ostatni element wyposażenia - chrzcielnicę - umieszczono w 1966 roku. W 2001 roku kościół został wyniesiony do godności bazyliki mniejszej. Ostatni gruntowny remont przeszedł w latach 2011-2012.

            Kościół stanowi widokową i architektoniczną dominantę Wąwolnicy. Jest murowany z czerwonej cegły i wsparty na granitowym, rustykowanym cokole. Ma rzut mocno wydłużonego krzyża łacińskiego, poprzedzonego poprzecznym masywem frontowym. Korpus jest trójnawowy, z nawą główną trzykrotnie szerszą od bocznych, transept szeroki. Prezbiterium o szerokości nawy głównej jest trójprzęsłowe, zamknięte trójboczną absydą. Do boków prezbiterium przylegają prostokątne zakrystie o szerokości naw bocznych. Poprzedzone są one przedsionkami w formie walcowatych baszt. Masyw frontowy jest prostokątny, o szerokości transeptu, trzyczęściowy, asymetryczny - z wieżą w części zachodniej. W przyziemiach masywu i wieży znajdują się kruchty. Wieża, która dominuje w architekturze kościoła (jest o połowę wyższa od jego korpusu), jest czworoboczna, pięciokondygnacyjna, zwieńczona malowniczym hełmem - w dole ostrosłupowym, wyżej prostopadłościennym, zakończonym ażurową, czworoboczną wieżyczką z iglicą i krzyżem na kuli. Wieżyczka sygnaturki umieszczona nad skrzyżowaniem naw jest czworoboczna, z prostokątnymi prześwitami w każdym boku.

            Elewacje pozostawiono w surowej cegle, ich dekorację stanowią kroksztynowe i profilowane gzymsy, pseudomachikulowe fryzy, ozdobne szczyty. Dla kontrastu obramienia otworów, fryzy, gzymsy i płaszczyzny blend pokryto jasną zaprawą. Szczyty korpusu i transeptu są trójkątne, rozczłonkowane wąskimi blendami o ostrołukowych zamknięciach oraz laskowaniami, które przechodzą powyżej ich krawędzi w czworoboczne sterczynki. Na krawędziach i wierzchołku północnego szczytu korpusu wznoszą się trzy masywne sterczyny w formie ośmiobocznych wieżyczek. Ściany na zewnątrz opięte są smukłymi, uskokowymi skarpami z jednospadowymi daszkami w uskokach.

            Kościół nakryty jest dachami dwuspadowymi, nad absydą - trójpołaciowym. Nad zakrystiami zastosowano dachy pulpitowe, a nad ich przedsionkami stożkowe, z iglicą w wierzchołku. Sygnaturkę osłania ostrosłupowy hełm wzmocniony łukami przyporowymi, a wieżyczki nad północnym szczytem korpusu - ośmiopołaciowe iglice z pinaklą w wierzchołku.

            Główny otwór wejściowy, umieszczony na osi fasady, ma wykrój szerokiego prostokąta, zamkniętego łukiem dwuramiennym. Wypełnia on niszę ostrołukowego portalu oprofilowanego ząbkową opaską z betonu. Pozostałe otwory wejściowe (jest ich w sumie pięć) są węższe, prostokątne i zamknięte ostrołukami. Otwory okienne i prześwity dzwonne mają ostrołukowe zwieńczenia. Okna w nawach i prezbiterium ujęte są w ozdobne, betonowe ramy, w zwieńczeniach układające się w wielolistne maswerki.

            Wewnątrz nawy rozdzielone są grubymi, walcowatymi filarami. W górze przylegają do nich wsporniki o formie udziwnionych kolumienek z roślinnymi bazami-konsolkami i kapitelami przypominającymi latarnie. W nawach bocznych analogiczne, przyścienne półfilary flankują ostrołukowe nisze okienne. Kruchtę główną od nawy oddziela prześwit złożony z trzech ostrołukowych arkad (z większą środkową), osadzonych na przysadzistych kolumienkach z roślinnymi kapitelami. Kruchty boczne połączone są z nawami prostokątnymi otworami przejściowymi, osadzonymi w polach płytkich, ostrołukowych wnęk i zwieńczonymi dwuramiennymi łukami. Murowana balustrada chóru muzycznego znajdującego się nad kruchtą główną jest dekorowana kwadratowymi płycinami i profilowanymi gzymsami. Prezbiterium o szerokości nawy głównej oddzielone jest od niej ostrołukiem arkady tęczowej. Otwory wejściowe z prezbiterium do zakrystii i z zakrystii do przedsionków są prostokątne, zamknięte łukiem dwuramiennym.

            W nawie głównej, prezbiterium, środkowym przęśle transeptu i chórze muzycznym zastosowano ośmiopolowe sklepienia krzyżowo-żebrowe. W nawach bocznych, absydzie prezbiterialnej, kruchtach i pozostałych przęsłach transeptu - gwiaździste. Zakrystia i skarbczyk mają sklepienia krzyżowo-żebrowe, a ich walcowate przedsionki półkopuły. Na granicy przęseł sklepiennych występują ostrołukowe gurty z żebrem pośrodku ich płaszczyzny. Żebra sklepień w nawach spływają na wsporniki przy filarach, a w prezbiterium na wsporniki przyścienne (podobne do tych z naw, ale z trzonami oplecionymi spiralną wstęgą). Ściany są gładko otynkowane i pomalowane na kremowy kolor, natomiast żebra i wsporniki sklepień na biało. Otwory okienne wypełniają witraże, a wejściowe - drewniane drzwi (niektóre z kowalskimi okuciami).

           W ołtarzu głównym znajduje się figura Matki Bożej Wąwolnickiej z drzewa lipowego (XIII - XIV wiek). Po jej obu stronach są rzeźby Polaków różnych stanów oddających jej hołd. W ołtarzach bocznych są obrazy Jezusa Miłosiernego, św. Stanisława Kostki, św. Józefa i św. Franciszka. Wyposażenie kościoła jest dopasowane do charakteru jego architektury. Cechy neogotyku mają ołtarze, ławy, konfesjonały, ambona, organy, stacje Drogi Krzyżowej, a nawet drobniejsze elementy, jak np. feretrony.

            Kaplica Matki Bożej Kębelskiej - czyli dawne prezbiterium starego kościoła - w roku 1984 została przedłużona ku zachodowi i otrzymała nową, gotyzującą fasadę ze schodkowym szczytem. W dolnej kondygnacji budynku mieści się muzeum założone w 1995 roku (znajdują się tu między innymi eksponaty archeologiczne, wyroby pochodzące z XVII-wiecznego warsztatu szklarskiego oraz XVII-wieczne księgi, szaty i naczynia liturgiczne z XVII wieku, kopie dokumentów królewskich z XV - XVI wieku). W górnej kondygnacji znajduje się kaplica. Wewnątrz w dolnych partiach ścian widoczne są fragmenty wystroju gotyckiego, renesansowego i barokowego. Kolebkowe sklepienia mają wystrój w stylu renesansu lubelskiego (dekoracja sztukatorska). Kamienny portal łączący prezbiterium z zakrystią pochodzi być może z 1638 roku. Sama figura Matki Bożej Kębelskiej znajdująca się w ołtarzu jest gotycką rzeźbą (około 1440 roku) o wysokości 85 cm, wykonaną z pnia lipowego w pracowni śląskiej lub pomorskiej. Należy ona do cyklu tzw. Pięknych Madonn, których prototypem była kamienna rzeźba Pięknej Madonny z Vimpergu. Według tradycji w Kęble pojawiła się w XIII wieku. Oddział tatarski po przegranej bitwie pozostawił ją na polnym kamieniu. W dowód wdzięczności za ocalenie okoliczni mieszkańcy wybudowali drewnianą kaplicę, w której umieszczono cudowną figurę. W 1978 roku otrzymała ona korony papieskie.

źródła:

1. Dzieje Wąwolnicy (do roku 1918), red. Sławomir Partycki, Wąwolnica 1992

2. J. Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998.