Dzisiejsza data:

Kościół pod wezwaniem św. Jana Jałmużnika i klasztor kapucynów w Orchówku

           Pierwszy kościół parafialny w Orchówku został ufundowany około 1506 roku przez Jerzego Krupskiego, starostę bełzkiego i jego brata Krystyna. Erekcja parafii nastąpiła rok później. Następny kościół wybudowali zapewne w 1599 roku Iwiccy, w roku 1610 został on przekazany o.o. augustianom 

zobacz prezentację ...

Drewniany kościół i klasztor zostały zniszczone (uszkodzone?) przez pożar w czasie działań wojennych w latach 1656-1657. W roku 1694 były wzmiankowane jako podupadłe. Kościół odbudowano po 1723 roku, z murowaną zakrystią. Nowy klasztor, drewniany, wzniesiono około 1725-1728 z fundacji Augustyna Bogdańskiego, ówczesnego przeora. Kościół spłonął w roku 1764.

Obecny wybudowano staraniem Anzelma Koterby i Alfonsa Oktabińskiego, miejscowych przeorów. Prace nadzorował mistrz murarski Grzegorz Cybulski, który notabene w trakcie tej budowy zmarł. Rozpoczęła się ona przed rokiem 1770, w 1777 roku była na ukończeniu. Kościół został konsekrowany w roku 1780, ostatecznie nieukończony z braku funduszów. Jeszcze podczas wizytacji biskupiej w roku 1799 nie miał odpowiednich ołtarzy, wieże nie były dokończone, dach pokryty tymczasowym gontem a cały budynek nieotynkowany.

Budowę zamknięto w latach 1846-1848 kosztem ordynata Augusta Zamoyskiego. Zmieniono wtedy pierwotny projekt (za Katalogiem Zabytków…), między innymi kościół został otynkowany wewnątrz, nadbudowano górne, drewniane partie wież (wymienione w 1938 roku) i nakryto je blaszanymi hełmami a dach dachówką karpiówką, zamontowano ołtarze. Prawdopodobnie w 1858 roku kościół został otynkowany na zewnątrz. Po kasacie zakonu w roku 1864 i likwidacji parafii rzymskokatolickiej w 1867 roku budynek służył w latach 1887-1914 jako cerkiew prawosławna. Został silnie uszkodzony podczas działań wojennych w 1915 roku, restaurowany w latach 1921-1924 (gruntownie), potem w latach 1931, 1938 i 1951. Od 1931 roku ponownie parafialny, od roku 1947 objęli go, wraz z parafią, o.o. kapucyni.

Murowany, piętrowy klasztor, krótszym bokiem przylegający do zakrystii od wschodu został wzniesiony pomiędzy rokiem 1780 a 1799. Korytarz na piętrze prowadził do chóru zakonnego nad zakrystią. W 1891 roku budynek uległ zawaleniu wskutek osunięcia się skarpy nadbrzeżnej, następnie został rozebrany. Kapucyni, którzy pojawili się w Orchówku po II wojnie światowej, początkowo zamieszkali w drewnianej plebanii. W latach 1982-1983 wybudowali klasztor wzorowany na dawnym, tylko przylegający do kościoła z przeciwnej strony, od zachodu.

Kościół zlokalizowany jest przy częściowo zabudowanym rynku, nad urwistym brzegiem Bugu. Prezentuje styl późnego, prowincjonalnego baroku. Zwrócony jest prezbiterium na północ, murowany z cegły i otynkowany. Nawa jest prostokątna, dwuprzęsłowa, z dodatkowym przęsłem od frontu, które ujęte jest prostokątnymi wieżami, wysuniętymi ryzalitowo z elewacji bocznych. W przęśle tym mieści się chór muzyczny i kwadratowa kruchta z dwiema lokalnościami po bokach.

Prezbiterium jest węższe i niższe, jednoprzęsłowe, zamknięte apsydą o łuku segmentowym. Po jego bokach znajdują się dwie prostokątne zakrystie, wschodnia z lożą na piętrze, obecnie niedostępną. Pod prezbiterium i zakrystiami są trzy, połączone ze sobą krypty sklepione kolebkowo.

Dwuwieżowa fasada jest późnobarokowa (około 1780 rok), z elementami późnoklasycystycznymi i neogotyckimi (1846-1848), pięciodzielna i dwukondygnacyjna. Dolna kondygnacja, wyższa rozczłonkowana jest w partiach bocznych, wieżowych zdwojonymi, uproszczonymi pilastrami (S. Wójcik – pseudopilastrami) na cokołach. W partii środkowej – półkolistymi służkami wspartymi na gzymsie wysokiej strefy cokołowej. Gzyms ten wyłamuje się faliście nad wejściem. W górnej kondygnacji fasady partie wieżowe ujęte są zdwojonymi pilastrami o podwójnych przewiązkach w kształcie uproszczonych głowic wolutowych. Przęsło środkowe – pilastrami o stylizowanych głowicach jońskich. Boczne i tylne elewacje wież są analogiczne do frontowych. W latach 80. XX wieku górne (wolne) partie wież, drewniane, wymieniono na murowane.

W dolnej kondygnacji fasady, ponad wejściem (zamkniętym łukiem odcinkowym) z lica fasady występuje arkadowa wnęka w płaskim obramieniu. Aktualnie umieszczona jest w niej kopia obrazu Matki Boskiej Pocieszenia. Wcześniej były tu drzwiczki poprzedzone niegdyś żelaznym balkonem, zapewne z lat 1846-1848. W górnej kondygnacji, na osi znajduje się okno o wyłamującym się, ogzymsowanym obramieniu. W obu kondygnacjach po bokach części środkowej są sklepione hemisferycznie nisze oraz prostokątne płyciny o wciętych narożach, zaś w partiach wieżowych czworolistne płyciny i okienka. Obie kondygnacje przedzielone są wydatnymi, profilowanymi gzymsami, przełamującymi się ponad pilastrami i służkami.

Szczyt fasady jest trójkątny, rozczłonkowany lizenami i płycinami o wklęsłych narożach. Po bokach ujęty jest cebulastymi sterczynami na cokołach. Dachy nawy i prezbiterium są dwuspadowe, z drewnianą sygnaturką z 1938 roku nad tęczą. Nad apsydą prezbiterialną dach jest zaokrąglony, nad zakrystiami pulpitowe z półszczytami.

Na zewnątrz elewacje boczne kościoła rozczłonkowane są uproszczonymi pilastrami toskańskimi (S. Wójcik – pseudopilastrami) wspartymi na cokole obiegającym dookoła budynek. Narożniki prezbiterium, zakrystii i wież zaokrąglone. Okna są prostokątne, w nawie i prezbiterium zamknięte łukiem segmentowym, te w nawie także w ogzymsowanych obramieniach (analogicznie do okna w fasadzie). Zwieńczenie elewacji nawy i prezbiterium tworzy niepełne belkowanie złożone z fryzu i profilowanego gzymsu, przełamujące się nad pilastrami. Boczne ściany nawy są ponad gzymsem nieco przedłużone.

Wewnątrz ściany nawy i prezbiterium rozczłonkowane są zdwojonymi pilastrami o uproszczonych głowicach wolutowych (niewykończonych?). Pilastry te dźwigają wydatne, przełamujące się belkowanie. W nawie narożniki przy tęczy są zaokrąglone, znajdują się w nich wnęki na ołtarze. Narożniki kruchty i bocznych lokalności opięte są zwielokrotnionymi pilastrami. Prezbiterium otwiera się na nawę szeroką arkadą.

Nawa nakryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami, prezbiterium i podchórze kolebkowo-krzyżowym, jedne i drugie na zwielokrotnionych gurtach. Absyda prezbiterium sklepiona jest półkolebką krzyżową, zakrystie kolebką krzyżową i z lunetami. Otwór tęczowy zamknięty jest łukiem półkolistym, spływającym na silnie wysunięte filary przyścienne. Chór muzyczny wspiera się na trzech arkadach. Ma on murowany parapet, ożywiony pilasterkami toskańskimi i płycinami o wklęsło-ściętych narożnikach.

Analizując szczegółowo architekturę kościoła w Orchówku, S. Wójcik stwierdza, że łączy ona formy stylowe baroku z rodzimą tradycją zaczerpniętą z budownictwa drewnianego (przykładem tego są między innymi silnie uproszczone głowice pilastrów, „przypominające po prostu wycięte z deski półkola”). Ponadto zaznacza się tu silny wpływ tradycji średniowiecznej, gotyckiej (stromy dach, uderzająco smukłe proporcje budowli) i renesansowej (struktura fasady). Według tego autora projektant kościoła jest nieznany a najbliższa stylowo jest tu świątynia w Wożuczynie. Nowsze źródła (w tym Katalog Zabytków…) jako architekta podają Pawła Antoniego Fontanę.

Wnętrze kościoła pierwotnie ozdobione było iluzjonistyczną polichromią (między innymi ołtarze boczne w nawie, obrazy oraz okno nad ołtarzem głównym), odnowioną lub wykonaną po 1849 roku, zamalowaną zapewne po roku 1887.

Ołtarz główny z 1742 roku, pochodzący z Piechowic w woj. dolnośląskim, jest regencyjny z elementami rokokowymi, powiększony i uzupełniony w latach 1848-1849. W zwieńczeniu znajdują się rzeźby Chrystusa Wniebowstępującego oraz dwóch świętych Janów (Chrzciciela i Ewangelisty) po bokach. W części środkowej ponadto putta. W polu głównym umieszczony jest cudowny obraz Matki Boskiej Orchowskiej, tzw. Pocieszenia. Pochodzi on z końca XVI lub 1. połowy XVII wieku, był wzmiankowany w roku 1661. Jest to swobodna kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, malowana na desce. Maryja ma granatowy maforion z trzema gwiazdami. Początkowo obraz ubrany był w sukienkę z końca XVII wieku (zdjętą przy konserwacji w roku 1968) – wykonaną ze srebrnej, częściowo złoconej blachy. Do tego w korony, do których użyto fragmentów późnorenesansowego, złotego łańcucha, wysadzanego rubinami i perłami oraz ozdobionego kolorową emalią (zapewne wyrób węgierski). Przy koronie Dzieciątka przytwierdzony był ryngrafik (plakieta) z postacią NMP Niepokalanie Poczętej, zapewne z 2. ćwierci XVII wieku, pochodzący ze zbroi husarskiej.

Dwa ołtarze boczne przy tęczy pochodzą z około 1907 roku, wykorzystano w nich fragmenty wcześniejszych, rokokowych. Zostały przekształcone w latach 1952-1953. W zwieńczeniach mają rokokowe rzeźby puttów. W lewym ołtarzu, w polu głównym aktualnie znajduje się współczesny obraz bł. Honorata Koźmińskiego (wcześniej – barokowy obraz Trójcy Św. z XVII/XVIII wieku). W zwieńczeniu jest Chrystus Ecce Homo z XVIII wieku (rok 1793?) – z nałożonymi: koroną cierniową, sznurem i trzciną ze srebrnej blachy. Został on przywieziony około 1930-1935 z kościoła reformatów w Krakowie. W prawym ołtarzu, w polu głównym jest obraz św. Antoniego Padewskiego (XVII wiek) w sukience ze srebrnej blachy, uważany za cudowny.

Dwa ołtarze boczne w nawie są nowe, przerobione około 1960 roku z XIX-wiecznych carskich wrót, z fragmentami klasycystycznymi. W lewym znajduje się obraz Chrystusa Błogosławiącego chleb i wino (sygnowany J. D. Grüson 1815 rok), pochodzący z Piechowic. W prawym jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii Piekarskich (XVI wiek?), malowany na desce, pochodzący z nieistniejącej cerkwi unickiej w Sobiborze.

Prospekt organowy jest nowy, uzupełniony fragmentami rokokowymi oraz pocerkiewnymi z 2. połowy XIX wieku. Na parapecie chóru muzycznego stoją barokowe rzeźby czterech aniołów (zapewne XVII/XVIII wiek), przemalowane. Ambona została gruntownie przekształcona, są w niej fragmenty rokokowe oraz trójlistny obraz Stworzenia Świata na baldachimie – o charakterze barokowym, silnie przemalowywany.

Na wyposażeniu jest rokokowy feretron (około połowy XVIII wieku) – owalny, zwieńczony koroną i figurkami dwóch puttów, z dwustronnym, późnobarokowym obrazem św. Tekli i Trójcy Świętej. Drugi – ludowy, z dwustronnym, barokowym, malowanym na desce obrazem św. Michała Archanioła oraz obrazem św. Józefa z Dzieciątkiem z 2. połowy XIX wieku.

W kościele znajduje się malowany na desce obraz św. Mikołaja biskupa Cudotwórcy (XVIII wiek); barokowa rzeźba Matki Boskiej Bolesnej (koniec XVII lub 1. połowa XVIII wieku), pochodząca z dawnej kapliczki na cmentarzu kościelnym, rozebranej około roku 1887; późnobarokowy krucyfiks (2. połowa XVIII wieku); kryształowy żyrandol o charakterze XVIII-wiecznym pochodzący z Piechowic.

Wśród sprzętów liturgicznych jest między innymi puszka z 1714 roku z herbem Trąby Radziwiłłów; para drewnianych, rokokowych relikwiarzy (około połowy XVIII wieku) z gloriami promienistymi ozdobionymi główkami puttów wśród obłoków oraz emblematami augustianów na rewersach; krzyż ołtarzowy pochodzący z Piechowic (około 1720-1740), z wtórnie użytymi fragmentami z początku XVII wieku (?); trójboczny cokół, prawdopodobnie krzyż i postać Chrystusa Ukrzyżowanego z okresu regencji, na nim ażurowe, późnorenesansowe plakietki ze złoconego brązu: na krzyżu z narzędziami Męki Pańskiej i kandelabrowymi motywami roślinnymi, na cokole trzy sceny według Małej Pasji Albrechta Dürera (Ostatnia Wieczerza, Modlitwa w Ogrójcu oraz Cierniem Koronowanie); drewniany krzyż ołtarzowy z końca XVIII wieku (w zakrystii); ludowy krzyż-skarbonka o cechach neogotyckich; dwa lichtarze z XVIII wieku; ornat z tkanin broszowanych (1. połowa XVIII wieku, Francja).

Niegdyś w obrębie osady znajdowała się także cerkiew prawosławna (wzmiankowana od roku 1510), potem unicka. Kolejna, wzniesiona w 1718 roku kosztem Ludwika Konstantego Pocieja, od 1875 roku była prawosławna, została rozebrana około 1887 roku.

źródła

  1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 18 – powiat włodawski, Warszawa 1975

  2. S. Wójcik, Kościół poaugustiański pw. św. Jana Jałmużnika w Orchówku pod Włodawą [w:] „Roczniki Humanistyczne KUL” 1961, z. 3

     

Grafika losowa