Kościół pod wezwaniem św. Floriana i św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Gołębiu
Został wybudowany w latach 1628-1636 z fundacji proboszcza – ks. Szymona Grzybowskiego, Jerzego Ossolińskiego (starosty gołębskiego) i składek parafian (za B. Kozak). Konsekrowany w 1638 roku. Za projekt i wykonanie mógł odpowiadać Piotr Likiel – architekt osiadły od wielu lat w Kazimierzu Dolnym, posiadający serwitorat królewski (za Renesansem lubelskim). Kościół był niszczony przez wojny i powodzie, został odnowiony między innymi w 1720 roku (wzmocnienie ankrami pękniętych ścian, podparcie prezbiterium skarpami). Generalny remont przeprowadzono w latach 1903-1914. Być może wtedy – lub wcześniej – ściany i sklepienie kościoła pokryte zostały ludowymi malowidłami o motywach roślinnych i kwiatowych. Istniały one do 1963 roku, kiedy odnowiono wnętrze. Kolejny remont, po znacznych zniszczeniach wojennych, miał miejsce w latach 1945-1951.
Nawa jest prostokątna, zakończona półkolistą absydą, która jest oddzielona występami muru w wysokości elewacji i niewielkim szczytem (ze sterczynami i półkolistym, ogzymsowanym przyczółkiem).
Od północy do nawy przylega niewielka przybudówka zakrystii. Elewacje korpusu rozczłonkowane są pilastrami. Pomiędzy nimi, w płytkich wnękach arkadowych znajdują się otwory okienne. Choć kościół jest jednonawowy, ukształtowanie elewacji sugeruje istnienie naw bocznych i bazylikowy układ wnętrza. Jej wysunięta część dolna markuje odrębną artykulacją (okna zakończone półkoliście, wieńczące belkowanie) i pulpitowym dachem nawę boczną. Oddzielne pilastry, belkowanie i prostokątne okna cofniętej części górnej sugerują nawę główną. Wrażenie to potęgują rzędy strzelnic po obu stronach nawy.
Trójdzielna, dwukondygnacyjna fasada (od zachodu) jest nieco szersza od nawy. Z jej części bocznych wyrastają dwie masywne, jednokondygnacyjne wieże oddzielone wydatnym daszkiem okapowym.
Takie ukształtowanie fasady było w rodzimej architekturze rzadkie w okresie między średniowieczem a barokiem. Korpus nakryty jest dwuspadowym dachem z blachy ocynkowanej, wieże cebulastymi hełmami z latarnią.
Na osi fasady znajduje się manierystyczny portal główny – z półkoliście zamkniętym otworem drzwiowym, flankowany dwiema półkolumnami, które podtrzymują odcinek gzymsu.
Nad gzymsem portal przechodzi w rozbudowane obramienie okrągłego otworu okiennego, z uszami w kształcie głów smoczych. W jego dolnej części umieszczona jest tablica fundacyjna w języku łacińskim.
Nad poprzecznym, bogato zdobionym belkowaniem, oddzielającym fasadę od wież znajduje się niewielki szczyt. Jest on rozwiązany podobnie jak portal główny (półkolista wnęka flankowana dwiema półkolumienkami), zwieńczony półkolistym, ogzymsowanym przyczółkiem, ze sterczynami. Portal podobny do głównego, tylko mniejszy znajduje się w południowej ścianie nawy.
Styl, w którym został wybudowany kościół, to jeden z najpóźniejszych przejawów manieryzmu w Polsce. Łączy typowe cechy architektury regionu małopolskiego z oryginalnymi formami występującymi tu po raz pierwszy i jedyny. Na zewnątrz budynek jest oblicowany czerwoną cegłą, Od tego tła silnie odcinają się odkute w białym wapieniu gzymsy, obramienia okienne, portale, detal architektoniczny.
Taka faktura ścian charakterystyczna była dla architektury Niderlandów, a w Polsce dla Gdańska, na Lubelszczyźnie nie miała precedensu. Motywy niderlandzkie obecne są także w ornamencie okuciowym szczytów i fryzów, w dekoracyjnych ujęciach otworów okiennych i wejściowych – delikatne formy manierystyczne (za Renesansem lubelskim). Ciężkie pilastry z arkadami są typowe dla renesansu lubelskiego.
Ściany boczne wydłużonego, salowego wnętrza rozczłonkowano są wydatnymi filarami przyściennymi, połączonymi półkolistymi łukami. Do filarów przystawione są pary występujących do wnętrza nawy półkolumn, podtrzymujących wyłamany, ciężki gzyms. Powstałe w ten sposób głębokie, arkadowe wnęki przypominają kaplice. Półkoliście zamknięte prezbiterium oddzielają od nawy tylko dwie, odsunięte od ścian kolumny (tworząc w tym miejscu ażurowe przewężenie). Brak jest takiego podziału w części sklepieniowej.
Korpus nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami, pokryte dość oszczędną, „lubelską” dekoracją sztukateryjną.
Rysunek listew zdradza wpływy fary w Kazimierzu Dolnym. U nasady sklepienia umieszczone są wielkie owalne medaliony (w sumie czternaście), zawierające płaskorzeźbione popiersia apostołów. We fryzie obiegającym ściany pomiędzy pasami gzymsu znajdują się analogiczne głowy proroków (za B. Kozak) i aniołów.
Jak podaje Renesans lubelski, dekoracja kościoła została wtórnie wzbogacona o te, zdradzające wpływy sztuki lokalnej, elementy. Ponad belkowaniem biegnie drewniana balustrada, dzieląca wnętrze kościoła na dwie kondygnacje. Na tej wysokości znajduje się również drugi rząd okien – mniejszych, rozmieszczonych zgodnie z wnękami części dolnej.
Wyposażenie kościoła w dużej części pochodzi z XVII wieku, między innymi renesansowa ambona umieszczona w szerokości wnęki od strony północnej,
obrazy patronów kościoła i Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia w ołtarzach bocznych (za B. Kozak). Z tego samego okresu pochodzą również dwa rzędy ław w nawie głównej, para ław kolatorskich oraz dwa konfesjonały (wszystko w stylu późnego renesansu, datowane na 1639). W kościele znajduje się duży, dwunastoramienny świecznik wiszący, w stylu manierystycznym. Na każdym z dwunastu ramion umieszczony jest na konsoli posążek apostoła. Chrzcielnica datowana jest na 1598 rok.
Ołtarz główny jest drewniany, datowany na przełom XIX/XX wieku.
W niektórych dokumentach jest mowa o roku 1739, po wyrzuceniu starego, ceramicznego, przypuszczalnie wykonanego razem z postaciami proroków z Domku Loretańskiego w 1639 roku (za B. Kozak). Dwa ołtarze boczne, neobarokowe, pochodzą z początku XX wieku. We wnęce południowej jest ołtarz Matki Boskiej Częstochowskiej, w północnej ołtarz Ukrzyżowanego Jezusa (za B. Kozak).
Barokowy prospekt organowy (składa się z trójwieżyczkowej sekcji głównej i analogicznego pozytywu dolnego wbudowanego w balustradę chóru) oraz 18-głosowe organy wykonane zostały w latach 1639-1641 przez Stefana Michelskiego, organmistrza lubelskiego.
Zostały częściowo przebudowane w 1908 roku.
źródła:
-
B. Kozak, Zabytki Gołębia, Gołąb 1991
-
S. Michalczuk, Domek loretański w Gołębiu - geneza jego treści ideowych i artystycznych, Warszawa 1969
-
Renesans lubelski, red. L. Dulik, Lublin 2013
-
M. Zlat, Sztuka polska. T. 3 - Renesans i manieryzm, Warszawa 2008