Dzisiejsza data:

Kościół pod wezwaniem św. Stanisława BM i św. Małgorzaty w Janowcu

Pierwotny, drewniany kościół w Janowcu był wzmiankowany w 1326 jako będący w złym stanie. Murowany, gotycki został wzniesiony około 1350 przez Bodzantę z rodu Porajów, biskupa krakowskiego.

           Obecny wzniesiono około 1537, w związku z lokacją miasta (J .Stoch podaje, że budowano go od około 1545), z fundacji Piotra Firleja, kasztelana wiślickiego. Wykorzystano przy tym częściowo dawny kościółek gotycki, który stał się przybudówką nowego. Zaraz po wybudowaniu kościół został oddany innowiercom (w międzyczasie Firlejowie przeszli na kalwinizm). Katalog Zabytków... podaje, że uczynił to w 1559 Jan Firlej, wojewoda krakowski. Według J. Stocha bardziej prawdopodobne jest że Andrzej, kasztelan lubelski (brat Jana), który był już wtedy wyłącznym właścicielem Janowca. Katolikom pozostawiono przybudówkę, tak że cały budynek był użytkowany równocześnie przez oba wyznania.

W całości kościół przywrócił katolikom w 1595 (?) Stanisław Tarło, starosta sochaczewski (według J. Stocha w tym momencie świątynia była w ich rękach już od kilku lat). Już w czasie budowy prowadzonej przez Andrzeja Firleja ujawniły się błędy konstrukcyjne. Jeszcze za jego życia rozpoczęto przebudowę i kontynuowano ją po jego śmierci (zmarł w 1585), do około 1600 roku. Powtórna erekcja nastąpiła w 1600 z fundacji Barbary z Dulskich Tarłowej, starościny sochaczewskiej. Kościół został konsekrowany w 1604 roku. W 1914 uszkodzony (spalone dachy), odrestaurowany.

Jest on późnorenesansowy, z gotyckimi pozostałościami (kaplica św. Anny i zachodnia część zakrystii). Orientowany, murowany z kamienia i cegły, otynkowany. Złożony z czteroprzęsłowej nawy (przęsło zachodnie jest nieregularne, nieco odchylone od osi) i dwuprzęsłowego, węższego, czworobocznego prezbiterium o osi przesuniętej lekko ku północy. Przy nim od północy znajduje się zakrystia, złożona ze starszej, gotyckiej części zachodniej w zrębie oraz wschodniej, nowszej (XVI wiek). Wzdłuż nawy od północy położona jest trójprzęsłowa kaplica św. Anny, gotycka w zrębie. Przy niej od zachodu, w licu fasady wznosi się kwadratowa, czterokondygnacyjna wieża. Ponadto od północy są też małe, sklepione przybudówki: przy zakrystii kruchta-ogrójec, przy kaplicy św. Anny płytka kruchta. W kościele znajdują się krypty grobowe, pod ołtarzem głównym pochowany jest Stanisław Tarło.

Na zewnątrz elewacja południowa wsparta jest uskokowymi skarpami, analogiczna skarpa znajduje się też od wschodu, na osi prezbiterium. Okna są wąskie, zamknięte półkoliście. To znajdujące się na osi fasady ma boniowane obramienie z motywem rautów. Dachy są dwuspadowe, ujęte w dwa wysokie, trzykondygnacyjne szczyty z początku XVII wieku (od zachodu w fasadzie i we wschodniej ścianie prezbiterium). Szczyty, z esowatymi spływami i sterczynkami, rozczłonkowane są arkadowymi blendami. Wschodnia ściana zakrystii zwieńczona jest podobnym półszczytem. Nad wschodnim szczytem nawy, z analogicznymi spływami i sterczynkami, wznosi się murowana wieżyczka na sygnaturkę.

Wieża ma cztery kondygnacje wyodrębnione gzymsami wykonanymi w tynku. Naroża oraz okrągłe okna drugiej i trzeciej kondygnacji ujęte są w boniowane obramienia. W najwyższej kondygnacji znajdują się bliźnie, arkadkowe przeźrocza z kolumienkami, w boniowanych obramieniach z motywami rautów.

Wewnątrz północną stronę nawy wspierają wydatne filary przyścienne – dawne skarpy zewnętrzne gotyckiego kościółka. Skrajne przęsła kaplicy św. Anny otwarte są do nawy okrągło łukowymi arkadami, tęcza jest analogiczna. Korpus kościoła nakryty jest sklepieniem kolebkowym z lunetami. W nawie pokryte jest ono dekoracją stiukową z około 1600, w formie sieci cienkich, gładkich żeber ze zwornikami. Na zwornikach widnieją herby Topór i Przegonia Barbary z Dulskich Tarłowej oraz Gozdawa ks. Wawrzyńca Reklewskiego. Spływy sklepienia wsparte są na konsolach w formie uskrzydlonych główek aniołków. Sklepienie prezbiterium zdobi dekoracja w typie tzw. lubelsko-kaliskim (około 1610 - 1615), z bogato zdobionymi wałkami oraz główkami aniołków, rozetami i gwiazdkami.

Zakrystia sklepiona jest kolebkowo i kolebkowo-krzyżowo, ze zwornikiem, na którym widnieje herb Przegonia z literami JD PK, zapewne Jana Dulskiego, podskarbiego koronnego (około 1585 - 1890). Pomieszczenie w przyziemiu wieży sklepione jest kolebką. Trójprzęsłowy chór muzyczny z około 1600 wsparty jest na kolumnach jońskich połączonych okrągłołukowymi arkadami, podsklepiony kolebką krzyżową. W zachodnim przęśle kaplicy św. Anny znajduje się wejście na wieżę i chór muzyczny, podsklepione kolebką z lunetami, wsparte na jońskiej kolumnie (około 1600).

Do kaplicy św. Anny prowadzą dwa gotyckie portale: od zachodu (w przyziemiu wieży) i od północy (w kruchcie) - kamienne, ostrołukowe, profilowane. Na zachodnim widnieją ryte napisy, z których najstarszy czytelny pochodzi z 1558 roku. Portal główny od zachodu i portal do kruchty-ogrójca są z około 1600, później przekształcane.

Ołtarz główny jest późnobarokowy (około 1715), z herbami Śreniawa Lubomirskich. W polu środkowym znajduje się obraz Niepokalanego Poczęcia NMP z XIX wieku, na bramkach rzeźby św. św. Stanisława i Wojciecha biskupów. Na lustrzanym tabernakulum blaszana draperia z koroną, z herbem Śreniawa, w stylu regencji.

W południowej ścianie prezbiterium, naprzeciwko nagrobka Firlejów umieszczony jest późnorenesansowy ołtarz boczny (początek XVII wieku), z obrazami św. Tekli (1. połowa XIX wieku) oraz św. Piotra (?). Przy tęczy znajdują się dwa ołtarze boczne w stylu regencji (2. ćwierć XVIII wieku) – niearchitektoniczne, w formie ram. W lewym jest obraz Zwiastowania z około połowy XVII wieku, w prawym rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego wykonana przez Jana Gosławskiego, a ofiarowana w 1625 przez ks. Wawrzyńca Reklewskiego (?).

Kolejne dwa ołtarze boczne (w nawie) są późnobarokowe, ufundowane w 1718 przez Lubomirskich, z herbami Śreniawa i rzeźbami aniołów. W lewym znajduje się obraz św. Stanisława wskrzeszającego Piotrowina (z końca XVIII wieku, pędzla Franciszka Smuglewicza), w prawym obraz św. Antoniego z XVIII wieku. Jeszcze jeden ołtarz boczny pochodzi z około połowy XVIII wieku, z rokokową mensą oraz stojącą w niszy rokokową rzeźbą Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej. W kaplicy św. Anny jest klasycystyczny ołtarz z obrazem św. Anny Samotrzeć (mal. Franciszek Ignacy Molitor (?), 2. połowa XVIII wieku). W nowym ołtarzu znajdują się barokowe rzeźby św. św. Jana Nepomucena i apostoła.

Chrzcielnica jest kamienna, późnorenesansowa (1598), z drewnianą, klasycystyczną przykrywą. Kamienna kropielnica – barokowa, marmurowe lavabo wczesnobarokowe (początek XVII wieku), z herbem Pobóg. Stalle z malowanymi na zapleckach postaciami czterech ewangelistów pochodzą z około połowy XVII wieku. W zakrystii są barokowe szafy, dwie ramy do feretronów (barokowa i empirowa). Na wyposażeniu ponadto między innymi dwa barokowe świeczniki do paschału, dwadzieścia kilka barokowych lichtarzy drewnianych oraz dwa kandelabry w kształcie motyli i kryształowy, wenecki żyrandol (XVIII wiek), pochodzące z janowieckiego zamku.

W kościele znajduje się malowane na desce Ukrzyżowanie (koniec XVI lub początek XVII wieku) - replika obrazu z ołtarza głównego w Bodzentynie, obraz Wypędzenia przekupniów ze świątyni (XVII/XVIII wiek), Ostatniej Wieczerzy (XVIII wiek), Przemienienia Pańskiego (XVIII wiek), Św. Małgorzaty (XVIII wiek), czterech apostołów (zapewne z około połowy XIX wieku) oraz ludowe obrazy św. św. Rocha i Sebastiana (XIX wiek). Do tego portrety z końca XVIII wieku: Mikołaja Piaskowskiego, starosty taraszczańskiego, jego żony Joanny z Szaniawskich oraz biskupa Konstantego Felicjana Szaniawskiego. Krucyfiks z XVII wieku o tradycjach gotyckich, dawniej znajdował się na tęczy. Obecnie jest tam krucyfiks barokowy (XVIII wiek).

W północną ścianę prezbiterium wmurowany jest późnorenesansowy, piętrowy nagrobek Andrzeja Firleja (zm. 1585) i jego żony Barbary ze Szreńskich, wykonany około 1587 przez Santiego Gucciego. Został on wykuty w białym wapieniu, z płaskorzeźbionymi, leżącymi postaciami zmarłych, w bogato dekorowanym obramieniu architektonicznym. U góry jest postać kasztelana w zbroi i z buławą w ręku, u dołu jego żony z psałterzem w prawej dłoni. W zwieńczeniu umieszczone w kartuszach herby Lewart Firlejów, Gryf Mieleckich (babki po mieczu Andrzeja Firleja), Topór Tęczyńskich (jego matki Katarzyny) i Dołęga Szreńskich (ten ostatni w tle postaci Barbary). Fałszywy napis mówi o wystawieniu nagrobka w 1599 dla Stanisława Tarły – a ten zmarł w 1600 roku. Chodzi więc może bardziej o fakt, że w tym czasie kościół dzięki niemu powrócił do katolików. Jak przypuszcza J. Stoch, napis ów umieszczono zapewne za wiedzą Barbary, wdowy po Stanisławie. Pierwotne epitafium, o nieznanej treści, mogło nawiązywać do założenia zboru przez Firlejów i nie być akceptowane po przywróceniu kościoła katolikom.

W kościele znajdują się także marmurowe, inskrypcyjne epitafia: Teresy ze Stadnickich Ossolińskiej, wojewodziny wołyńskiej (zm. 1776); Józefa Jana Kantego Ossolińskiego, wojewody wołyńskiego (zm. 1780); Joanny z Szaniawskich Piaskowskiej, starościny taraszczańskiej, wystawione w 1799; Franciszka Dobrzyńskiego, miecznika stężyckiego (zm. 1791); Anny z Dobrzyńskich Brzozowskiej (zm. 1799); biskupa Konstantego Felicjana Szaniawskiego (zm. 1732), wystawione w 1800; Elżbiety z Michałowskich Gałęzowskiej (zm. 1801); Mikołaja Piaskowskiego, starosty taraszczańskiego (zm. 1803), z portretem; Piotra Makarowicza, kanonika sandomierskiego (zm. 1808); Walentego Osławskiego, prezesa trybunału woj. sandomierskiego (zm. 1823). W południową ścianę nawy wmurowana jest tablica konsekracji kościoła z 1604, z czarnego marmuru.

Na wyposażeniu jest między innymi barokowa monstrancja (2. ćwierć XVIII wieku), fundacji Marcina Lubomirskiego, ze scenami figuralnymi na stopie; barokowy kielich (koniec XVII wieku); relikwiarz w kształcie monstrancji z 1722; cztery barokowe pacyfikały i dwa rokokowe; ornat z tkaniny wschodniej, złotolitej (XVI - XVII wiek); kilkanaście ornatów z tkanin (XVIII wiek) oraz dwa haftowane z XVIII/XIX wieku.

W murze cmentarza przykościelnego znajdują się trzy murowane, późnorenesansowe bramki (około 1600), z dekoracyjnymi zwieńczeniami attykowo-sterczynowymi. Zachodnia i wschodnia są oskarpowane, północna zamurowana, wykorzystana jako kapliczka. Wmurowano w nią fragmenty późnorenesansowego, kamiennego ołtarzyka (około 1600), z płaskorzeźbą św. Jerzego walczącego ze smokiem oraz puttów trzymających zatarte tarcze herbowe.

Plebania została wzniesiona w 1614 z fundacji ks. Wawrzyńca Reklewskiego, później przebudowywana. Jest murowana, piętrowa, podpiwniczona, na planie prostokąta, z nowszą przybudówką od zachodu. Ma nowszy dach dwuspadowy. Na zewnątrz jest bezstylowa.

Wnętrze przedzielone jest osiowo usytuowaną sienią ze schodami. Część wschodnia jest dwutraktowa, z izbą sklepioną kolebkowo-krzyżowo, komorą i korytarzykiem sklepionymi kolebkowo. W części zachodniej jest duże pomieszczenie i druga sień na przestrzał. Piętro jednotraktowe, o trzech izbach. Z zabytkowego wyposażenia zachowały się trzy piece kaflowe z końca XVIII wieku, drzwi ze starymi okuciami. Przed budynkiem znajduje się taras z kamienną rzeźbą lwa, zapewne pochodzącą z zamku. W ścianie tablica fundacyjna z 1614 roku.

źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. III – woj. kieleckie, z. 6 – powiat kozienicki, Warszawa 1958

2. J. Stoch, Kościół Parafialny w Janowcu nad Wisłą, Janowiec 2001

 

Grafika losowa