Kościół pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Hannie

Cerkiew unicka pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła Apostołów i św. Dymitra Męczennika w Hannie była wzmiankowana w XVII wieku.

Historia

            Obecna, znajdująca się w północno-zachodniej pierzei rynku, została wzniesiona około 1739 – 1742 z fundacji Radziwiłłów. Początkowo była dwudzielna (nawa i prezbiterium). Przed 1775 od północy dobudowano kaplicę. Przed 1791 nastąpiła większa rozbudowa – podwyższenie nawy i prezbiterium, dostawienie babińca, zakrystii, skarbca i kruchty od południa. Wtedy również wykonano polichromię i wybudowano dzwonnicę (za R. Brykowskim). W 1791 cerkiew została konsekrowana. Od 1874 była prawosławna. W XIX wieku ściany na zewnątrz wzmocniono lisicami, pod koniec XIX wieku oszalowano poziomo deskami ściany wewnątrz.

           W 1918 cerkiew została rekoncyliowana na kościół rzymskokatolicki, w 1924 erygowano parafię. Podczas remontu w latach 1954 - 1959 i 1967 pokrycie dachów zamieniono na blachę (nastąpiła wtedy zmiana nachylenia połaci dachowych). W latach 1976 – 1980 przeprowadzono gruntowną konserwację świątyni.

Architektura

Jest ona drewniana o konstrukcji zrębowej, oszalowana, prezbiterium zwrócona na północny wschód. Dwustronnie wzmocniona lisicami, wewnątrz profilowanymi, z zaciosami. W rzucie jest trójdzielna, składa się z trójbocznie zamkniętego prezbiterium, szerszej od niego, prostokątnej nawy oraz kwadratowego babińca o szerokości równej nawie. Po bokach prezbiterium są niższe przybudówki mieszczące zakrystię i skarbiec. Od północnego wschodu do nawy przylega kaplica pod wezwaniem Chrystusa Ukrzyżowanego, zamknięta trójbocznie. Przy babińcu, od południowego wschodu jest nowszy, otwarty przedsionek.

Na zewnątrz elewacje obiega profilowany gzyms wieńczący, z fryzem kostkowym. Dachy nad korpusem są dwuspadowe (nad prezbiterium wielopołaciowy), podkreślające jego trójdzielność - kalenica najwyższa jest nad nawą. Wieńczą je trzy ośmioboczne, cebulaste wieżyczki przekształcone po 1874 roku. Dach nad babińcem zakończony jest półszczytem zaszalowanym w jodełkę. Niegdyś wszystkie dachy pobite były gontem, obecnie blachą.

Wnętrze

Wnętrze jest nakryte stropami, w nawie, babińcu i kaplicy z zaskrzynieniami, w pozostałych pomieszczeniach płaskimi. Otwór tęczowy zamknięty jest półkoliście, ujęty po bokach parą filarków z rzeźbionymi główkami puttów na konsolkach. Archiwoltę zdobi dekoracja snycerska o motywach rocaille splecionych z winoroślą. U szczytu łuku zawieszony jest późnobarokowy krucyfiks (około połowy XVIII wieku). Kaplica otwarta jest do nawy arkadą o łuku segmentowym. Z nawy do babińca prowadzi otwór zamknięty od góry skośnymi zaskrzynieniami, z podwieszoną belką o fazowanych narożach. W południowo-zachodniej części babińca wyodrębniony jest chór muzyczny wydzielony ściankami, z prostokątną kruchtą w przyziemiu. Zewnętrzne drzwi w kruchcie i zakrystii są klepkowe o układzie rombowym, nabijane ozdobnymi ćwiekami w formie rozetek. Okna są prostokątne, w prezbiterium na osi jest oculus. Na oknach założone są wzdłużne kraty z zadziorami.

Polichromia (malowana na płótnie naklejonym na deski ścian) pochodzi z około lub 2. połowy XVIII wieku (za Katalogiem Zabytków...). Była ona przemalowywana, między innymi po 1875 roku. Jest późnobarokowa, prowincjonalna, o motywach regencji i rokoka. To iluzjonistyczna architektura stanowiąca oprawę dla scen religijnych - tralkowe balustrady i gzymsy na stropach nawy i babińca, obramienie arkady portalu do kaplicy oraz ołtarze. Ponadto pod stropami, wokół obramień okiennych oraz na belce podtrzymującej parapet chóru muzycznego są wąskie fryzy malowane przez patrony, z motywami roślinno-geometrycznymi. W babińcu biegnie szeroki fryz o motywie wici owocującej winorośli. Krawędzie ścian, łuki tęczowe oraz niektóre obramienia okien i drzwi podkreślone są szerokimi pasami, imitującymi między innymi profilowane gzymsy.

Na stropach są sceny z Nowego i Starego Testamentu: w prezbiterium Trójca Św. adorowana przez putta, w nawie Koronacja NMP (w typie klasycyzmu cerkiewnego po 1875, zapewne na śladach malowidła z XVIII wieku,), w babińcu Ofiara Abrahama, w kaplicy Veraikon. Nad otworem tęczowym w babińcu - widok rozjaśnionego nieba wśród obłoków, na ich tło nałożono nowsze malowidło ze sceną Ostatniej Wieczerzy.

Iluzjonistyczny portal do kaplicy w nawie i przeciwległy do niego ołtarz są analogiczne – mają bogate zwieńczenia z główkami puttów i figurami adorujących aniołów, kartusze z monogramami Marii (w ołtarzu) i Jezusa (w portalu). W zwieńczeniu portalu jest ponadto kielich z hostią. Na ścianach bocznych babińca jest para skromnych, iluzjonistycznych ołtarzyków, lewy z Okiem Opatrzności, prawy z Gołębicą Ducha Św. w zwieńczeniu. Po bokach ściany ołtarzowej w kaplicy namalowane są podpięte draperie oraz para adorujących aniołów.

Ołtarze

Ołtarze (z wyjątkiem prawego w nawie oraz w kaplicy) są jednolite, regencyjne, prowincjonalne, zapewne z około 1740 – 1750 roku. Pośrodku ołtarza głównego znajduje się cudowny obrazek Matki Boskiej Hańskiej (kopia sprzed 1739 obrazu Matki Boskiej Poczajowskiej). Na zasuwie obraz Wręczenia Kluczy Piotrowi - współczesny ołtarzowi, z nakładaną srebrną aureolą wokół głowy Chrystusa. Na mensie w kartuszu jest Przeczucie Męki św. Piotra, z tego samego okresu. Ponadto ołtarz zdobią rzeźby aniołów na konsolach oraz Gołębicy Ducha Św. w glorii promienistej z obłoków i główek puttów w zwieńczeniu.

Ołtarze boczne znajdujące się w nawie przy tęczy są analogiczne, z rzeźbionymi gloriami promienistymi z obłoków i główek puttów w zwieńczeniach. W lewym, w polu głównym jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Umilenja (XVII wiek), w sukience z blachy srebrnej z 1. połowy XVIII wieku i w bogato rzeźbionej ramie o motywach regencji. Na zasuwie jest Matka Boska Bolesna z siedmioma mieczami, w otoczeniu puttów z narzędziami Męki Pańskiej (1. połowa XVIII wieku). W prawym ołtarzu w polu głównym znajduje się obraz Pokłonu Pasterzy (1. połowa XVIII wieku), na zasuwie Chrzest Chrystusa w Jordanie, z tego samego czasu.

Na tle iluzjonistycznej architektury ołtarzowej w nawie ustawiony jest nowszy ołtarz klasycyzujący, może z końca XVIII wieku lub 1. połowy XIX wieku. W polu głównym jest obraz św. Mikołaja Teologa i Cudotwórcy (XVIII wiek), z dwoma scenami cudów w tle, z koroną, paliuszem, mankietem, pastorałem i okuciami księgi nakładanymi ze srebrnej blachy. W zwieńczeniu Veraicon z tego samego czasu.

W babińcu przy tęczy są dwa analogiczne ołtarze z rzeźbionymi popiersiami Ewangelistów w nastawach oraz gloriami promienistymi z Okiem Opatrzności i główkami puttów w zwieńczeniach. W polu głównym lewego ołtarza jest obraz św. Dymitra Męczennika z datą 1745 (sygn. Nikodem Drokczinskij [Drohiczyński?]), ze scenami z Żywota i Męczeństwa Świętego w tle oraz Trójcą Św. i aniołem w obłokach. W prawym jest obraz św. św. Piotra i Pawła z Trójcą Św. w obłokach, adorowaną przez główki puttów (1. połowa XVIII wieku).

Kolejne dwa ołtarze znajdują się przy ścianach bocznych babińca, na tle iluzjonistycznej architektury ołtarzowej. Są one analogiczne, niearchitektoniczne, z późnobarokowymi mensami oraz rokokowymi konsolkami w predellach. W lewym w polu głównym jest obraz św. Barbary (1. połowa XVIII wieku), z pancerzem, kielichem oraz wieńcem nakładanymi ze srebrnej blachy.

W kaplicy jest ołtarz regencyjno-rokokowy (zapewne po połowie XVIII wieku), według tradycji pochodzący z kościoła w Sławatyczach. W polu głównym znajduje się obraz Ukrzyżowania, z Marią Magdaleną u stóp krzyża i widokiem Jerozolimy w tle (2. połowa XVII wieku lub 1. połowa XVIII wieku). Perizonium i korona cierniowa nakładane są ze srebrnej blachy.

Prospekt organowy jest barokowy, z około 1700 (pozytyw), przywieziony w 1967 z kościoła w Huszczy. Chrzcielnica i obraz Matki Boskiej Leśniańskiej ludowe, krzyż procesyjny późnobarokowy (1. połowa XVIII wieku). Stacje Drogi Krzyżowej mają charakter XVI-wieczny, wykonane zostały zapewne w XVII/XVIII wieku lub w 1. połowie XVIII wieku w oparciu o wzory grafiki niemieckiej. Nad drzwiami z prezbiterium do zakrystii umieszczona jest późnobarokowa główka putta. Na wyposażeniu znajduje się między innymi rokokowy krzyż ołtarzowy (4. ćwierć XVIII wieku).

Na osi kościoła od frontu znajduje się dzwonnica, od tyłu plebania.

Dzwonnica

Została wzniesiona współcześnie ze świątynią. Jest drewniana o konstrukcji słupowo-ramowej, częściowo oszalowana. Ma plan prostokąta i trzy kondygnacje. W przyziemiu od frontu i tyłu (wzdłuż dłuższych boków) otoczona jest przez podcienia na słupach z zastrzałami. Podtrzymują one wysunięty okap skośnego, krytego blachą (pierwotnie gontem) zadaszenia, przykrywającego całą drugą kondygnację. Trzecia kondygnacja jest znacznie węższa i wyższa, podzielona gzymsem na dwie strefy. Z każdej jej strony umieszczono piętrowo prostokątne przeźrocza dzwonowe opatrzone. Dach jest namiotowy, kryty blachą.

W przyziemiu jest kwadratowa izba (dawniej kostnica) na osi oraz dwie lokalności po bokach. Wewnątrz znajdują się fragmenty późnobarokowej snycerki (XVIII wiek), zapewne części ołtarza lub Grobu Chrystusa oraz późnobarokowa rzeźba św. Piotra (2. lub 3. ćwierć XVIII wieku) z resztkami polichromii. Nie zachowała się analogiczna rzeźba św. Pawła, obie były niegdyś umieszczone na cokołach przy ołtarzu głównym.

Plebania

Została wzniesiona w 1844, pozbawiona jest cech stylowych, ma nowsze przybudówki. Jest drewniana o konstrukcji zrębowej, oszalowana. Parterowa, pierwotnie siedmioosiowa. Wnętrze jest dwutraktowe, nieco przekształcone, z sienią na osi. Pod nowszymi sufitami ukryte są belkowane stropy. Dach jest dwuspadowy.

Pośrodku rynku stoi kapliczka z 1791 - późnobarokowa, murowana z cegły i otynkowana, kwadratowa o zaokrąglonych narożach. Z czterech stron otwarta jest arkadami filarowymi, arkada frontowa ujęta jest pilastrami toskańskimi. Elewacje wieńczy profilowany gzyms. Namiotowy daszek, kryty blachą jest zwieńczony cylindrycznym postumentem z rzeźbą NMP Niepokalanie Poczętej dłuta Tadeusza Szkodzińskiego, rzeźbiarza ludowego z Lisznej. Wewnątrz kapliczki znajduje się rokokowy krucyfiks z 1791 roku.

Na północ od kościoła położony jest cmentarz z dawną częścią unicką. Pośrodku stoi drewniana kaplica św. Anny z 1880 roku. Najstarsze zachowane groby pochodzą z końca XIX wieku.

źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII – woj. lubelskie, z. 18 - powiat włodawski, Warszawa 1975

2. R. Brykowski, Dzieje budowlane drewnianej unickiej cerkwi w Hannie, „Ochrona Zabytków” 1987, nr 4