Kościół i klasztor reformatów w Chełmie
Reformaci zostali sprowadzeni do Chełma w latach 1737-1743.
Historia
Kościół i klasztor (budowa ruszyła w 1738) ufundowali Andrzej Wolski, późniejszy podsędek chełmski, i jego żona, Marianna z Radzimińskich. Drugim fundatorem był Wacław Rzewuski, właściciel Sielca, starosta chełmski i wojewoda podolski. Zespół ulokowano poza granicami ówczesnego miasta, na południowy zachód od kościoła parafialnego. Po kasacie klasztoru w 1864 kościół został ograbiony przez wojska carskie i zamieniony na cerkiew prawosławną pod wezwaniem św. Barbary. Sam budynek klasztoru w XIX/XX wieku został rozbudowany i przekształcony na szkołę dla panien prawo sławnych, tzw. Instytut Maryjski.
W latach 1915 - 1916 świątynia była ponownie kościołem rzymskokatolickim, następnie przejściowo zborem ewangelickim, a od 1920 znów w rękach katolików. W latach 1936-1939 ponownie rezydowali tu reformaci. Po wybuchu II wojny światowej zakonnicy zostali aresztowani przez Niemców, a kościół anektowany na zbór ewangelicki. Reformaci powrócili w 1944. W latach 1918-1939 budynki klasztorne w większości były zajęte przez seminarium nauczy cielskie. Po wojnie natomiast kolejno przez liceum pedagogiczne, szkołę zawodową, a obecnie mieści się tu Zespół Szkół Gastronomicznych i Hotelarskich oraz szkoła podstawowa nr 10.
Zespół budowli poreformackich składa się z kościoła (zwróconego prezbiterium na południe), który tworzy czworobok z przylegającym do niego od zachodu klasztorem.
Skrzydła zachodnie i północne klasztoru zostały dobudowane w końcu XIX wieku i na początku XX wieku. W 1980 oddano do użytku nowy budynek klasztoru, przylegający do zakrystii od wschodu. Budynki są murowane z cegły, otynkowane.
Kościół
Kościół pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła jest barokowy, projektu Pawła Antoniego Fontany. Wybudowany został w latach 1744-1750. Obecnie funkcjonuje jako kościół rektoralny, związany z parafią Rozesłania Świętych Apostołów.
Jest on jednonawowy, nawa jest dwuprzęsłowa, z dodatkowym, węższym przęsłem mieszczącym chór muzyczny i kwadratową kruchtę od północy, dobudowaną później.
Prezbiterium jest węższe i niższe, prostokątne, wydłużone (trójprzęsłowe). Pierwotnie było ono przedzielone w połowie ołtarzem głównym, za którym znajdował się chór zakonny. Wzdłuż prezbiterium od wschodu rozlokowana jest wydłużona, prostokątna zakrystia. Od zachodu jest druga (pierwotnie) zakrystia, nieco mniejsza, zakonna, wtopiona w skrzydło klasztoru. Została przekształcona w przełomie XIX/XX wieku. Pod kościołem znajdują się są krypty sklepione kolebkowo z lunetami, na filarach. Tu w 1744 został pochowany Andrzej Wolski.
Na zewnątrz narożnik północno-wschodni nawy oraz narożniki kruchty i zakrystii są zaokrąglone. Elewacje nawy rozczłonkowane są uproszczonymi pilastrami toskańskimi, w fasadzie parzystymi. Tylna ściana prezbiterium ma analogiczne pilastry przy narożach. Elewacje wieńczy profilowany gzyms z biegnącym poniżej półwałkiem. Na osi fasady (z wysokim cokołem) znajduje się okno zamknięte łukiem odcinkowym. W 2005 odkryto w górnej partii fasady malowidła przedstawiające św. Franciszka z Asyżu, św. Andrzeja Apostoła i św. Antoniego Padewskiego.
Pochodzą one z okresu budowy kościoła, zostały zakryte tynkiem po powstaniu styczniowym. Szczyt fasady jest trójkątny, gzymsowany, z okulusem pośrodku.
Ściany kruchty rozczłonkowane są parzystymi pilastrami, jej zwieńczenie stanowi trójkątny, ogzymsowany fron ton. Dachy nawy, prezbiterium i kruchty są dwuspadowe, dach nad zakrystią pulpitowy. Nad nawą wznosi się wieżyczka na sygnaturkę zwieńczona latarnią (po 1920) i barokowym w kształcie hełmem. Wszystkie dachy kryte są blachą.
Wewnątrz ściany nawy rozczłonkowane są wydatnymi filarami przyściennymi z parami pilastrów toskańskich, które dźwigają wyłamujące się odcinki belkowania. Sklepienia w kościele są kolebkowo-krzyżowe, w nawie na parzystych, a w podchórzu na pojedynczych gurtach. Chór muzyczny wsparty jest na trzech arkadach. Pod nim, w ścianie zachodniej, znajduje się dawne wejście na krużganki klasztorne. Prezbiterium zostało współcześnie przebudowane.
Pierwotne wyposażenie składało się z ołtarza głównego i sześciu bocznych, wykonanych z drewna dębowego. Obecne pochodzą z XX wieku. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej Leżajskiej (XVIII wiek), w sukience ze srebrnej blachy.
W ołtarzu bocznym lewym (przy pierwszej parze arkad nawowych) jest barokowy obraz św. Antoniego Padewskiego (2. połowa XVII wieku), pochodzący z klasztoru reformatów w Bieczu (?). W drugim ołtarzu bocznym znajduje się obraz św. Andrzeja.
Na ścianach późnobarokowe stacje Męki Pańskiej (około połowy XVIII wieku) - pierwotnie umieszczone one były w obecnie nieistniejących kapliczkach na dziedzińcu kościelnym, miały zostać namalowane przez miejscowego zakonnika, zapewne brata Paschalisa. Według Obiektów zabytkowych Chełma… obrazy Męki Pańskiej pochodzą z XIX wieku.
W kruchcie znajduje się barokowy krucyfiks (dawniej w ołtarzu głównym) z 2. połowy XVII wieku. W podzie miach są barokowe trumny, z datami 1738 i 1781. Wśród zabytkowych naczyń i szat liturgicznych jest między innymi barokowa monstrancja (2. połowa XVII wieku) - wysa dzana sztucznymi kamieniami na glorii, z figurkami aniołów na ra mionach i plakietkami przedstawiającymi czterech ewangelistów na stopie; wczesnobarokowy kielich (około 1660) z trzema figurkami aniołów na nodusie oraz scenami z życia Chrystusa w kar tuszach; XVIII-wieczne ornaty.
Klasztor
Jest barokowy, nieco przekształcony, na zewnątrz częściowo pozbawiony cech stylowych, frontem zwrócony na północ. Piętrowy, na dwukondygnacyjnych piwnicach sklepionych kolebkowo i kolebkowo z lune tami. Ma plan czworokąta, z prostokątnym wirydarzem wewnątrz. Składa się z trzech, nierównej długości skrzydeł mieszkalnych i czwartego, wschodniego, przylegającego do kościoła, mieszczącego na parterze sklepiony krużganek a na piętrze korytarz. Skrzydło tylne wysunięte jest ryzalitowo poza elewację skrzydła poprzecznego. Skrzydło frontowe jest krótsze, z dostawionymi od północnego zachodu nowszymi budynkami. Narożnik południowo -zachodni podparty jest silną, skośną skarpą. Elewacje mają częściowo podziały ramowo-pilastrowe. Elewacja frontowa została przekształcona w przełomie XIX/XX wieku. Gzyms wieńczący jest profilowany. Okna są prostokątne a dachy dwuspadowe, kryte blachą.
Wnętrze częściowo zostało podzielone nowszymi ściankami działowymi i przekształcone. Od strony wirydarza na parterze są krużganki sklepione kolebkowo-krzyżowo, na piętrze korytarze o częściowo zachowanych, analogicznych sklepieniach. Od zewnątrz jest ciąg pomieszczeń - na parterze o sklepieniach kolebkowo-krzyżowych, kolebkowych z lunetami i dwóch narożnych o sklepieniach spłaszczonych kopulastych; na piętrze krytych sufitami. W narożniku południowo-wschodnim mieści się klatka schodowa sklepiona kolebkowo z lunetami.
W zasobach klasztoru znajduje się kronika prowadzona od czasu jego założenia (tom I z około połowy XVIII wieku), z licznymi miniaturami akwarelowymi, wykonanymi przez brata Paschalisa (?).
Dziedziniec przed fasadą kościoła i klasztoru otoczony jest od wschodu i północy murem z 1755, z zamkniętymi odcinkowo wnękami od wewnątrz. Niegdyś przy murze znajdowały się kapliczki z Drogą Krzyżową, zostały one rozebrane na przełomie XIX/XX wieku. Od północy, na wprost fasady, w murze znajduje się późnobarokowa bramka, później przerabiana. Jest ona prostokątna, dwukondygnacyjna. W przyziemiu ma arka dowe przejście zamknięte od zewnątrz półkoliście, a od wewnątrz odcinkowo, flankowane masywnymi filarami. Jej elewacja frontowa ma podziały ramowo-pilastrowe, w drugiej kon dygnacji jest wnęka zamknięta półkoliście. Daszek dwuspadowy, kryty blachą. W 2007 na zewnętrznych ścianach bramki odkryto malowidła ścienne, prawdopodobnie trzecią stację dawnej Drogi Krzyżowej.
Od południa kościół i klasztor są otoczone ogrodem założonym przed połową XVIII wieku. Po zewnętrznej stronie muru, na północny zachód od kościoła znajduje się figura wystawiona w 1856 kosztem klasztoru.
Jest ona kamienna, w kształcie wysokiej, kanelowanej kolumny korynckiej z czworobocznym cokołem, na której stoi rzeźba NMP Immaculaty (Niepokalanie Poczętej).
Źródła
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 - powiat chełmski, Warszawa 1968
S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego: zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009
