Dzisiejsza data:

To jeden z kilku w powiecie parczewskim kościołów w stylu neogotyckim, zbudowanych po carskim ukazie tolerancyjnym z 1905. Ich historia jest podobna – wszystkie powstawały „w bólach”.

            Prawosławna parafia w Gęsi istniała już w pierwszej połowie XVI wieku, później przekształcona została na unicką. W 1874 władze carskie zamieniły drewniany kościół unicki na cerkiew prawosławną. Po ukazie z 1905, zapewniającym swobody religijne, katolicy postawili drewnianą kaplicę (wg planu Jana Olearskiego, architekta z Radzynia Podlaskiego), poświęcono ją w 1907. Obok stanęła plebania wraz z budynkami gospodarczymi, założono też cmentarz grzebalny.

            Kaplica z założenia miała służyć tymczasowo, gdyż równocześnie starano się uzyskać pozwolenie na budowę nowego, murowanego kościoła i erygowanie parafii. W trakcie oczekiwania na to pozwolenie powołany został komitet i prezes budowy (książę Włodzimierz Światopełk - Czetwertyński). Znalazł się grunt i fundusze (znaczną sumę przeznaczyła na ten cel księżna Maria Czetwertyńska, właścicielka m.in. gęsińskich dóbr), zakupiono materiały. Projekt kościoła wykonał prawdopodobnie Jan Olearski. Jego nazwisko nie pada w żadnych dokumentach, ale bardzo podobny do tego w Gęsi był jego projekt kościoła w Wisznicach (nie wybudowany).

            Władza carska jednak na kościół parafialny zgodzić się nie chciała, co najwyżej – filialny. Mało tego – pod koniec 1910 zamknęła kaplicę i wydaliła proboszcza. Otwarto ją ponownie dopiero po interwencji lubelskiego biskupa i księżnej Czetwertyńskiej aż w Petersburgu. Zezwolenie na budowę nowego kościoła wydano dopiero w  lutym 1912. Budowa szybko wtedy ruszyła, świątynia została poświęcona w grudniu 1913. Parafię erygowano jednak dopiero po odzyskaniu niepodległości, w kwietniu 1919.

            Kościół w Gęsi jest zbudowany z cegły i otynkowany, jednonawowy, na planie krzyża łacińskiego. Ma szeroki front – do boków korpusu przylegają na tej samej linii dwie wieże. Wieże, wraz ze smukłymi, namiotowymi hełmami, są ponad dwukrotnie wyższe od korpusu kościoła, przydają mu strzelistości. 

            Elewacja kościoła przyciąga uwagę dzięki dwukolorowości. Do płaszczyzn zastosowano żółty tynk, elementy „wystające” (skarpy, fryzy, gzymsy) są białe.  Bardzo dekoracyjne są trójkątne, schodkowo - krenelażowe szczyty, a przede wszystkim arkadowy fryz z ostrołuków opasujący ściany kościoła dookoła. W fasadzie znajduje się też rozetowe okno.

            Kolor żółty i biały w takim samym układzie zastosowano wewnątrz świątyni. Wyposażenie również ma charakter neogotycki, to m.in. stacje Męki Pańskiej, drewniana ambona, ołtarz główny (1920), jeden z konfesjonałów, ławki w nawie głównej. Jedynie ołtarze boczne są w stylu regencji (1 połowa XVIII wieku), pochodzą z rozebranej po wybudowaniu kościoła drewnianej świątyni unickiej. Na wyposażeniu kościoła są też XVIII-wieczne, barokowe lichtarze (cynowe), monstrancja i kielich.  

            Zasługi księżnej Czetwertyńskiej upamiętnia marmurowa tablica epitafijna.

Źródła:

1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 8, z. 14, Warszawa 1970

2. Jerzy Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998

Grafika losowa