Kościół pod wezwaniem św. Ducha w Kodniu
Ufundowany został w 1530 przez Pawła Sapiehę, wojewodę nowogródzkiego i właściciela Kodnia, jako prawosławna cerkiew zamkowa.
Po przejściu Sapiehów na katolicyzm (począwszy od syna Pawła - Mikołaja) ta stała się kaplicą dworską. Przez kilka lat przechowywano w niej obraz Matki Boskiej Kodeńskiej wykradziony w 1630 roku z Rzymu przez Mikołaja Sapiehę (potem umieszczony w kościele św. Anny w Kodniu). W roku 1805 zaprzestano odprawiania nabożeństw w świątyni ze względu na jej zły stan techniczny. Do połowy XIX wieku zawaliły się sklepienia, które potem zrekonstruowano. W okresie międzywojennym była to tymczasowa świątynia neounickiej parafii św. Michała Archanioła. Od 1945 roku jest kościołem filialnym parafii św. Anny w Kodniu. Począwszy od lat 60-tych XX wieku przeszła kilka gruntownych remontów i nową aranżację wnętrza.
Kościół usytuowany jest w obrębie dawnych wałów, na wschód od resztek zamku Sapiehów. Wybudowany został w stylu gotyckim (wg A. Jodłowskiego gotycko-cerkiewnym), z detalem wczesnorenesansowym. Ma charakter obronny, jest murowany z palonej, czerwonej cegły, z użyciem zendrówki, z kamiennym detalem z piaskowca (to najstarszy murowany kościół w tej części województwa lubelskiego), posadowiony na cokole. Orientowany, trójnawowy typu halowego. Korpus jest trójprzęsłowy, na planie zbliżonym do kwadratu. Nawa główna jest dwukrotnie szersza od bocznych, prezbiterium węższe, zamknięte półkoliście. Przy nim od północy znajduje się prostokątna zakrystia. A przy północno-zachodnim narożniku korpusu cylindryczna wieżyczka z klatką schodową.
Na zewnątrz ściany opięte są trójuskokowymi skarpami, w narożach ustawionymi skośnie. Cokół wydzielony jest fryzem kostkowym, elewacje zwieńczone ceglanym fryzem ząbkowym i gładkim pasem tynkowanego fryzu. W dolnych partiach ożywia je dekoracja z zendrówki ułożonej w romby.
Fasada jest płaska, trójosiowa, z wysokim trójkątnym szczytem. Jej część środkowa wydzielona jest skarpami wyciągniętymi powyżej pierwszej kondygnacji szczytu. Na osi, w arkadowej wnęce z okapem z dachówki, znajduje się zamknięty półkoliście, renesansowy portal. Ujęty jest on w zwielokrotnione, kanelowane pilastry (z wkomponowanymi w nie motywami astragalu, pałki owiniętej wstęgą, rozet i rombów) i nakryty odcinkiem uproszczonego belkowania. W przyłuczach znajdują się tarcze z herbem Lis i Lilie. Nad wnęką portalową jest głęboko rozglifione, koliste okno w kamiennym obramieniu, z nowym witrażem. Szczyt jest trójstrefowy, dekorowany rzędami tynkowanych na biało, dwułucznych blend i renesansowymi, wielobarwnymi kaflami. Po bokach ujęty jest sterczynami. Analogiczny do szczytu fasady (tylko bez sterczyn) jest szczyt wschodni korpusu.
Elewacje boczne korpusu są trzyosiowe. W elewacji południowej, w każdym przęśle wydzielonym przez skarpy, znajduje się wąskie, wydłużone i półkoliście zamknięte okno w prostokątnym, otynkowanym na biało obramieniu. W elewacji północnej okien brak. W prezbiterium okna znajdują się w elewacji południowej i południowo-wschodniej. We wschodniej ścianie zakrystii jest niewielkie, prostokątne okno w renesansowym obramieniu o motywie kwadratów z kołami wewnątrz. Dachy nad nawą i prezbiterium są dwuspadowe, nad zamknięciem prezbiterium zaokrąglony, nad zakrystią pulpitowy, stromy. Wszystkie kryte są dachówką.
Wewnątrz kościół jest otynkowany na biało. Sklepienie w prezbiterium jest gwiaździste, w korpusie kopulaste. Dekoracyjne żebra spływają na kamienne wsporniki z motywami ząbków i laski owiniętej wstęgą. W nawie głównej tworzą one nieregularny układ sieciowy (w przęśle środkowym ze zwornikiem z herbem Lis Sapiehów), w bocznych gwiaździsty. Z prezbiterium do zakrystii prowadzi wtórny, prostokątny otwór wejściowy, z kamiennym renesansowym portalem, stanowiącym obramienie pierwotnego otworu na zamknięciu nawy północnej. Portal jest prostokątny, profilowany, zamknięty belkowaniem, ząbkowym fryzem i laską przeplecioną paciorkami. Znajdują się w nim żelazne drzwi z rombową kratownicą. W oknach są współczesne witraże (1966), projektu Barbary Massalskiej.
W ołtarzu głównym wisi krucyfiks. W zachodnim przęśle nawy południowej znajduje się iluzjonistyczny ołtarz, prowincjonalny, w typie barokowym (2 połowa XVIII wieku). Ujęty jest w dwie kolumny korynckie i zwieńczony półkolistym, przerwanym naczółkiem. Po jego bokach znajdują się putta trzymające Arma Christi (narzędzia Męki Pańskiej). W polu środkowym ołtarza jest hemisferyczna nisza, w niej obraz Matki Boskiej Kodeńskiej.
Na wyposażeniu kościoła jest granitowa chrzcielnica - prymitywna, o charakterze średniowiecznym (być może XVI-wieczna). Do tego dwie kropielnice granitowe, również prymitywne (jedna z datą 1855) oraz między innymi obraz Matki Boskiej Kodeńskiej malowany na drewnie (dawna zasłona cudownego obrazu), barokowe stacje Drogi Krzyżowej (1 połowa XVIII wieku), mosiężne lichtarze z 2 połowy XIX wieku, fisharmonia z początku XX wieku. W kościele znajduje się też pamiątkowa tablica nagrobna Jana (Iwana) Sapiehy (zm. 1517) zapewne, jak podaje Katalog zabytków..., z początku XVIII wieku. Wykonana jest z piaskowca, z wyrytą inskrypcją w języku ruskim. Ozdobiona reliefami z motywami wanitatywnymi (czaszka z piszczelami, uskrzydlona klepsydra, sowa na księdze i zwoju) i herbami Kolumny i Pogoń Jagiełłów oraz Lilie i Lis Sapiehów.
Źródła:
1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006
2. Antoni Jodłowski, Dzieje obiektów zabytkowych z wybranych miejscowości północno-wschodniej części woj. lubelskiego, Biała Podlaska 2000