Według tradycji kościół w Piotrawinie istniał już przed 1076 rokiem. Parafię rzymskokatolicką erygowano w pierwszej połowie XIV wieku.
Niewielki, murowany kościółek (w miejsce drewnianego) ufundował w latach 1440-1441 biskup Zbigniew Oleśnicki. Było to wotum dziękczynne za otrzymanie biskupstwa krakowskiego. Kościół był wielokrotnie remontowany, w XIX wieku, po II wojnie światowej, ale zachował oryginalne wnętrze. Niewielkim zmianom uległa bryła budowli.
Jest on zbudowany z grubej, gotyckiej cegły ułożonej wiązaniem polskim, z użyciem zendrówki, nie tynkowany. Orientowany, ma jednonawowy, prostokątny w rzucie korpus oraz węższe i niższe od niego prezbiterium z zakrystią od północy. Od południa do prezbiterium przylega druga zakrystia, neogotycka, dobudowana w 1869 roku. Od wschodu, między skarpami, jest płytka kaplica Ogrójcowa (XIX wiek). Od zachodu znajduje się kruchta, dobudowana razem z zakrystią.
W bryle kościoła zwraca uwagę przede wszystkim elewacja zachodnia. Sterczynowy, trójkątny szczyt korpusu nawowego rozczłonkowują ceglane laskowania o trójkątnym przekroju, pomiędzy nimi są wysmukłe, dwuskokowe, otynkowane blendy o ostrołukowych zakończeniach. Nad środkową blendą kamienna tarcza z herbem Dębno. Szczyt wschodni jest trójkątny, z niewielkim otworem na osi.
Na zewnątrz kościół opięty jest dwu- i trójuskokowymi skarpami. Wokół elewacji, na trzech poziomach, ułożone są z cegieł profilowane gzymsy (cokołowe, działowe i koronujące) – z trzech warstw cegły, stopniowo wysuwanej – i fryzy z cegieł układanych na kant. Zachowały się liczne otwory maczulcowe (ślady po belkach rusztowania).
Neogotycka kruchta jest czworoboczna, o połowę niższa i węższa od ściany kościoła, do której przylega. Ze szczytem wzorowanym na szczycie nawy i dwoma ostrołukowymi otworami wejściowymi. Jej boczne elewacje są otynkowane, sklepienie ma krzyżowe. I kruchta, i nowa zakrystia są zharmonizowane ze stylem kościoła – murowane z cegły, z tymi samymi detalami architektonicznymi (gzymsy, laskowania, blendy). Jedyna różnica to trochę inna wielkość cegły i zastosowanie układu kowadełkowego.
Otwory okienne są ostrołukowe. Na osi elewacji, ponad kamiennym, ostrołukowym portalem jest okno zamknięte łukiem odcinkowym, znacznie zamurowane. Wcześniej również było ostrołukowe (zapewne przekształcenie XIX-wieczne). Dachy nad nawą i kruchtą są dwuspadowe, nad prezbiterium niższy i pięcioboczny, nad zakrystiami pulpitowe.
Nawa jest trójprzęsłowa, prezbiterium dwuprzęsłowe, zamknięte trójbocznie.
W nawie i prezbiterium są sklepienia sieciowo-żebrowe, spięte zwornikami z herbami Dębno. Otwór tęczowy jest ostrołukowy, na profilowanej belce, wygiętej w ośli grzbiet znajduje się rzeźbiona, ludowa grupa Ukrzyżowania: Chrystus na krzyżu, Matka Boska i św. Jan Ewangelista. Posadzka jest kamienna.
Ołtarze w kościele są drewniane, bogato złocone. Ołtarz główny w stylu barokowym (XVIII wieku), w jego nastawie znajduje się XVII-wieczny obraz św. Stanisława BM. Obok, w relikwiarzu z 1700, przechowywane są relikwie św. Stanisława BM, jak również relikwie św. Benedykta. Dwa analogiczne ołtarze boczne (po obu stronach łuku tęczowego) pochodzą z przełomu XVIII/XIX wieku. W lewym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (XVII - XVIII wiek), w prawym obraz Niewiernego Tomasza autorstwa Wojciecha Gersona. W nawie, po prawej stronie jest jeszcze ołtarz z Chrystusem na krzyżu i św. Franciszkiem, z drugiej połowy XIX wieku.
Ambona pochodzi z 1700 roku, chrzcielnica jest rokokowa (XVIII wiek). Drewniany, XVII-wieczny chór muzyczny wsparty jest na dwóch kolumnach. Na balustradzie są obrazy przedstawiające Chrystusa, czterech ewangelistów, św. Tomasza Apostoła i św. Stanisława BM. Są też dwa barokowe (XVIII wiek) konfesjonały, obraz Sądu Bolesława Śmiałego nad św. Stanisławem (1601 rok), obraz Orła Białego (1636 rok), Chrystusa Zmartwychwstałego ze świętym dominikańskim (koniec XVIII wieku). W północną ścianę nawy wmurowana została tablica erekcyjna – gotycka, kamienna, płaskorzeźbiona. Jest tu postać Matki Boskiej z Dzieciątkiem, której klęczący biskup Oleśnicki ofiarowuje ufundowany przez siebie kościół oraz postaci św. Tomasza Apostoła i św. Stanisława BM. Na wyposażeniu kościoła jest też m.in. barokowa monstrancja (początek XVIII wieku) z figurką św. Stanisława Biskupa podtrzymującego glorię, późnogotycki kielich (początek XVI wieku), gotycki pacyfikał (XV/XVI wiek).
Obok kościoła stoi kaplica wzniesiona równocześnie z nim. Miała być ona nie tylko grobowcem Piotra Strzemieńczyka (według legendy wskrzeszonego tu przez św. Stanisława, by świadczył za nim przed królem Bolesławem Śmiałym), ale też sanktuarium – miejscem kultu św. Stanisława.
Jest ona gotycka, murowana z cegły o układzie polskim. Na rzucie prostokąta, orientowana. Na zewnątrz naroża ujęte są dwuuskokowymi skarpami. Wokół elewacji, w połowie ich wysokości i nad cokołem biegną dwa fryzy z cegieł układanych na kant (analogicznie jak w kościele). Górny wyłamuje się prostokątnie ponad portalami (od południa i zachodu) i pośrodku ściany północnej. Ściany północna i południowa zwieńczone są gzymsem kroksztynowym. Dachy są dwuspadowe, z trójkątnymi szczytami, wzorowanymi na zachodnim szczycie kościoła. We wnęce szczytu wschodniego znajduje się rokokowa rzeźba św. Stanisława BM (XVIII wiek). Od południa i zachodu są dwa analogiczne portale, marmurowe, uszate, z przerwanymi, trójkątnymi szczytami, ufundowane w 1640 roku przez Szymona Kołuckiego.
Sklepienie w kaplicy jest krzyżowo-żebrowe ze zwornikiem z herbem Dębno. Na środku kaplicy, na sześciu niskich, ozdobnie profilowanych podstawach umieszczona została pamiątkowa, marmurowa płyta nagrobna Piotra Strzemieńczya (1640 rok). W ścianach kaplicy są tablice pamiątkowe związane ze św. Stanisławem, jedna z czerwonego marmuru (1620), ujęta w obramienie z ornamentem rolwerkowym (na zewnątrz). Druga z czarnego marmuru (1780 rok).
Do wyposażenia kaplicy należało (obecnie na stanie muzeum parafialnego) m. in. pięćdziesiąt pięć obrazków wotywnych z 1 połowy XVII wieku, stanowiących część większego kiedyś zespołu. Większość jest autorstwa prawdopodobnie Marcina Baszkowskiego. Tworzą one wspólny cykl, mający na celu upamiętnienie cudów św. Stanisława BM, widnieją na nich daty i nazwiska fundatorów. Do tego późnogotycka predella (podstawa nastawy ołtarzowej), z początku XVI wieku, z przedstawieniem Veraiconu podtrzymywanego przez dwa anioły. Pochodząca z niezachowanego tryptyku, ufundowanego przez biskupa Stanisława Konarskiego oraz alabastrowa płaskorzeźba Sądu Salomona (około połowy XVI wieku).
Dzwonnica przy kościele pochodzi z końca XVIII wieku, jest murowana z cegły i otynkowana, prostokątna, z zaokrąglonymi wewnątrz narożnikami. Dwukondygnacyjna, pomiędzy kondygnacjami biegnie gzyms. Ściany są rozczłonkowane pilastrami, w górnej kondygnacji przepruto po trzy otwory dzwonowe. Dach ma łamany, typu krakowskiego.
W murze otaczającym cmentarz kościelny są trzy płyty nagrobne, w tym dwie zapewne XVII-wieczne. Pod murem leży kilkanaście dużych, kamiennych kapiteli kolumn jońskich z XVIII wieku. Miały one posłużyć do budowy bazyliki – biskup Krakowski Kajetan Sołtyk postanowił wznieść nową, wspaniałą świątynię w miejscu ożywionego kultu św. Stanisława BM. Zwieziono materiały, badania wykopaliskowe dowiodły, że wykopano nawet fundamenty. Na przeszkodzie realizacji tego dużego przedsięwzięcia stanęło prawdopodobnie zesłanie biskupa do Rosji.
Cechy formalne kościoła (i kaplicy) w Piotrawinie są typowe dla XVI-wiecznej architektury gotyckiej. Jest to powtórzenie dokładnie, tylko na mniejszą skalę, wzniesionego wcześniej kościoła w Siennie.
Źródła:
1. Ryszard Brykowski, Kościół parafialny w Piotrawinie [w:] ,,Roczniki Humanistyczne KUL” 1957, z. 4
2. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 13 - powiat opolski, Warszawa 1962
3. Jerzy Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998
