Parafia w Świerżach została erygowana w 1443, z fundacji Piotra Rokutowicza Wołczka z Kłodna (podkomorzego lwowskiego, starosty chełmskiego), Macieja z Siedliszcza (sędziego ziemi chełmskiej) oraz Jana Wyżgi z Rudy Mniejszej.

          Pierwszy kościół, drewniany, w 2 połowie XVI wieku – 1 połowie XVII wieku był w rękach protestantów. Następny, również drewniany, wybudowano w latach 1770 - 1773 z fundacji Tadeusza i Konstancji z Wereszczyńskich Przyłuskich, starostwa hadziackich, właścicieli wsi. Ten został rozebrany w 1855 roku.

Walka o budowę nowego kościoła trwała pół wieku. Najpierw ówczesny właściciel Świerży, Henryk Rulikowski, nie wywiązywał się z obietnic wystawienia murowanej świątyni. Potem wskutek zaostrzenia polityki caratu po powstaniu styczniowym nie było to już możliwe. Przez jakiś czas nabożeństwa odbywały się nawet w zaadaptowanej do tego celu stodole. Szansa pojawiła się wraz z ukazem tolerancyjnym z 1905 roku. Kościół wybudowała, przy pomocy parafian, dziedziczka dóbr świerżowskich, Maria z Jełowickich Orsetti. Powstał on w latach 1907 - 1909, według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego.

Lata I wojny światowej przetrwał bez uszkodzeń, nękały go jednak częste wylewy Bugu, wobec czego wybudowano tamę odgradzającą go od rzeki. Po niezbyt dotkliwych zniszczeniach w czasie II wojny światowej został szybko naprawiony.

Kościół w Świerżach jest orientowany, murowany z cegły i otynkowany na biało, na rzucie wydłużonego prostokąta. Jego bryłę tworzą: frontowa wieża, trójnawowy, halowy korpus, prostokątne prezbiterium o trójbocznym zamknięciu oraz dwa dostawione do jego boków prostokątne, dwukondygnacyjne budyneczki mieszczące w dole zakrystie i ich przedsionki, a w górze loże.

Wieża jest masywna i wysoka (ponad dwukrotnie wyższa od reszty kościoła). Ośmioboczna, czterokondygnacyjna, zwieńczona ostrosłupową iglicą. W jej przyziemiu mieści się główne wejście (i kruchta) do kościoła. Poprzedza je wysunięty do przodu podcienień. Jest on otwarty na zewnątrz ostrołukowymi arkadami i zwieńczony trójkątną wimpergą z kształtowanym w tynku monogramem „M”. W narożnikach między korpusem nawowym a bokami wieży są budyneczki mieszczące kruchty boczne.

Nawa główna jest trójprzęsłowa, nawy boczne czteroprzęsłowe. Prezbiterium jest od nich niższe i węższe, zakrystie są niższe i węższe od prezbiterium. Korpus nakryty jest dachem dwuspadowym, podcień i kruchty boczne jednospadowymi, prezbiterium pięciospadowym, zakrystie trójspadowymi. Nad wschodnim szczytem korpusu umieszczona jest drewniana (ale pobita blachą) wieżyczka sygnaturki. Mury kościoła wzmocnione są uskokowymi skarpami. Czerwień wszystkich dachów (włącznie z daszkami nad skarpami) kontrastuje z bielą murów kościoła.

Główne wejście do kościoła jest ostrołukowe, z prostokątnymi drzwiami o snycerskiej dekoracji i z nadświetlem w łukowym zwieńczeniu. Drzwi dekorowane są motywami ostrołuków, a nadświetle trójlistną, snycerską ramą z witrażami. Pozostałe otwory wejściowe do kościoła (cztery) są prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym. Wszystkie otwory okienne oraz prześwity dzwonne są mocno wydłużone i ostrołukowe. Okna w bocznych ścianach korpusu mają formę trzech wąskich otworów, ujętych wspólną, ostrołukową płyciną.

Nad łukowymi zwieńczeniami wszystkich okien, prześwitów dzwonnych i drzwi są kształtowane w tynku opaski. Dekorację elewacji stanowią profilowane gzymsy koronujące i działowe, arkaturowe fryzy z ostrołuków i blendy. W bocznych elewacjach korpusu występują ponadto odcinki gzymsów nadokiennych na wzór wimperg, profilowane gzymsy podokienne oraz kształtowane z cegieł i tynku podokienne fartuszki o formie prostokątnych płycin. Szczyty korpusu są zaakcentowane fryzami z ostrołukowych, schodkowo zestawionych blend.

Wewnątrz kościół jest gładko otynkowany. Nawy rozdzielone są ośmiobocznymi filarami na profilowanych cokołach. Prezbiterium oddzielone jest od korpusu nawowego ostrołukową tęczą, nieznacznym podniesieniem poziomu posadzki oraz żeliwną balustradką. Kruchta główna i loża chóru muzycznego połączone są z nawą główną ostrołukowymi arkadami. Balkon chóru ma balustradę z motywem ażurowych czworoliści. Wejścia z krucht bocznych do naw są prostokątne, zwieńczone łukiem odcinkowym. Drzwi w nich mają nadświetla dekorowane snycerska ramą o maswerkowym wzorze. Sklepienia w kruchtach i zakrystiach są krzyżowe, w nawie głównej i prezbiterium – gwiaździste, w absydzie prezbiterium – dziewięciopolowe, w nawach bocznych – krzyżowo-żebrowe, w lożach są gładkie sufity. Żebra sklepień nawy głównej spływają na krawędzie filarów międzynawowych, a w nawach bocznych i prezbiterium na dekoracyjne wsporniki o kształcie cylindrycznych konsolek.

Wyposażenie kościoła jest w większości (ołtarze, ambona, konfesjonały) neogotyckie. Do starszego wyposażenia należy m.in. szafa gdańska z XVIII wieku, późnobarokowa rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego, dwa XVII-wieczne krucyfiksy, jeden krucyfiks barokowy i jeden barokowo-ludowy oraz regencyjny pacyfikał z czterema ewangelistami.

Źródła:

  1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 – powiat chełmski, Warszawa 1968

  2. Jerzy Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998