Kościół pod wezwaniem św. Anny w Kodniu
Przy rynku, na wschodniej pierzei, znajduje się kościół parafialny pod wezwaniem św. Anny, uważany za najcenniejszy zabytek nie tylko Kodnia, ale być może całego Południowego Podlasia (co wcale nie jest przesadą!)
Kościół parafialny św. Anny, jeden z najbardziej cennych na Podlasiu, został zbudowany w latach 1629-1636 według projektu lubelskiego architekta Jana Cangerle w stylu renesansu lubelskiego. Fundatorem był Mikołaj Sapieha, wojewoda brzeski. Po zniszczeniach wojennych został odbudowany w latach 1680-1686, a późnobarokową fasadę zyskał dzięki fundacji Jana Fryderyka Sapiehy. W 1875 roku został przekształcony w cerkiew prawosławną, a dopiero w 1917 roku wrócił pod opiekę katolików. W ołtarzu głównym znajduje się cudowny obraz Matki Boskiej Kodeńskiej, dzieło barokowej szkoły hiszpańskiej z XVII wieku, nie zaś św. Augustyna, jak głosi legenda. W roku 1973 został podniesiony do rangi bazyliki mniejszej, czyli kościoła papieskiego (według innych źródeł - w 1923?).
To świątynia z okresu późnego renesansu, z fasadą w stylu barokowym. Została zorientowana, zbudowana z cegły i pokryta tynkiem. Ma plan w kształcie krzyża łacińskiego, z trójprzęsłową nawą, dwiema prostokątnymi kaplicami po bokach przęsła wschodniego, które tworzą rodzaj transeptu, oraz dwuprzęsłowym prezbiterium zamkniętym półkoliście, z kwadratowym skarbcem i zakrystią. Nad nimi znajduje się dwukondygnacyjne oratorium (dostępne zewnętrzną klatką schodową w kwadratowej wieżyczce przylegającej od wschodu) oraz wieża od zachodu. W przęśle wieżowym znajduje się kruchta i dwie kwadratowe kaplice otwarte półkolistymi arkadami. Pod prezbiterium i kaplicami transeptowymi znajdują się krypty. Ściany nawy są ozdobione pilastrami kompozytowymi. Prezbiterium i dwa zachodnie przęsła nawy mają sklepienie kolebkowe z lunetami, natomiast przęsło wschodnie jest wydzielone czterema arkadami na wydatnych, skośnych filarach i nakryte wysoką elipsoidalną kopułą na ośmiobocznym tamburze, z latarnią na szczycie. Kaplice posiadają spłaszczone kopuły z latarniami. Sklepienia w zakrystii, skarbcu, kruchcie i kaplicach przywieżowych są kolebkowo-krzyżowe. Belkowanie i gzyms oddzielające kopułę mają galerię z balustradą. Chór muzyczny posiada murowany parapet o podziałach płycinowych, wsparty na trzech arkadach na ośmiobocznych filarach, podsklepiony kolebkowo z lunetami, z klatką ze schodami na wieżę i chór od zachodu. Kaplice transeptowe są równe wysokością nawie, otwarte wysokimi arkadami. W kaplicy południowej w ścianie wschodniej znajduje się arkada o łuku odcinkowym, która być może jest pozostałością dawnej loży skomunikowanej z oratorium. Okna mają zamknięcie półkoliste, rozglifione z obu stron, a w tamburze kopuły tylko od wewnątrz, wokół otworu latarni znajduje się osiem okulusów.
Ozdoby sklepień prezbiterium, kaplic i kopuły pokryte dekoracją sztukatorską typu Lubelskiego z II połowy XVII wieku. W kaplicy południowej, datowanej po połowie XVII wieku, widoczna sieć ozdobnych listew z wieloboków, kół, elips i serc, często uzupełnianych motywami rozet, lwich głów, hierogramów Marii i Chrystusa, aniołków oraz uskrzydlonych główek. W prezbiterium zworniki ozdobione rozetami, a w medalionach apsydy hierogram IHS z krzyżem i sercem, słońce, księżyc oraz cztery duże rozety. Na pendentywach kopuły przedstawione są sceny: Zwiastowanie, Narodzenie, Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie, między nimi pary aniołów trzymających kartusze z łacińskimi inskrypcjami fundacyjnymi. W kaplicach transeptowych: na północy portret Mikołaja Sapiehy oraz herby Kodnia i Sapiehów, datowane na 1927 rok; w kopule koliste medaliony z głowami cherubinów i sześcioboczne z rozetami; w kaplicy południowej centralny motyw to rama w kształcie krzyża równoramiennego, zdobiona motywami wolut i girlandami winnych gron i owoców granatu, a w pendentywach kariatydy-anioły trzymające medaliony z półpostaciami Ewangelistów. Na podłuczach wschodnich przęseł nawy umieszczone są romby i owale z motywami orłów i lwich masek, natomiast na filarach i u podstawy kopuły widoczna jest fantazyjna wić roślinna z motywami uskrzydlonych główek anielskich, ptaków rajskich, trytonów, aniołów, gryfów i masek.
Bartłomiej Bernatowicz wykonał w 1722 roku ołtarz z cudownym obrazem Matki Boskiej, który pierwotnie znajdował się w kaplicy południowej. Po roku 1875 został przeniesiony do kościoła parafialnego w Opinogórze, a następnie odzyskany i restaurowany w 1929 roku. Ołtarz został odnowiony i pozłocony w latach 1979-1982. Jest to późnobarokowy ołtarz z ornamentyką regencyjną, jednokondygnacyjny i atektoniczny. Na jego miejscu znajdują się rzeźby świętych Augustyna z Cantenbury, Grzegorza Wielkiego, Leandra arcybiskupa Sewilli i Łukasza. Belkowanie ozdobione jest silnie wysuniętymi skośnie impostami, wspartymi na konsolach w kształcie głów anielskich. Na bokach widnieje para klęczących aniołów, a całość zdobiona jest bogatą dekoracją snycerską. Dolna kondygnacja ozdobiona jest ornamentem cęgowo-wstęgowo-akantowym, częściowo uzupełnionym w XX wieku, natomiast górna kondygnacja posiada wybrzuszone wykończenie z główkami puttów.
W polu głównym znajduje się manierystyczny obraz Matki Boskiej Kodeńskiej z początku XVII wieku, będący malarską kopią rzeźby Matki Boskiej z Guadelupe. Obraz został konserwowany przez Jana Rutkowskiego w 1926 roku w Warszawie, a następnie w 1960 i 1995 roku przez Joannę Tarkowską. Zasuwa została wykonana w 1719 roku przez warszawskiego złotnika Jana Gübschmana, a sukienka, pochodząca około roku 1660, została uzupełniona o repusowane przesłony twarzy i dłoni po 1927 roku. Na płaszczu Matki Boskiej i Dzieciątka widnieją owoce i kwiaty granatu w układzie kandelabrowym, natomiast na sukni pojedyncze drobne kwiaty w stylu strzępiastych tulipanów. W tle można dojrzeć rozbudowaną glorię z obłoków, promieni, gwiazd i główek anielskich, a podtrzymujące rozwinięte zwoje z inskrypcją z historią obrazu kodeńskiego są dwa putta. U dołu znajduje się falująca wstęga z łacińską inskrypcją: „THAMATURGAE IN CODEN VIRGINI MARlAE DE GVADALUPPA NUNC CURATAE SIT HONOR & GLORIA". Korony, zwane papieskimi, zostały wykonane w 1723 roku w Rzymie, są złote i kameryzowane, a na odwrocie korony Marii znajduje się grawerowana inskrypcja fundacyjna. Obecnie korony przechowywane są w skarbcu, zaś na obrazie znajdują się ich kopie wykonane w 2000 roku przez złotnika Krzysztofa Czarnockiego z Sulejówka.
Przy kościele znajduje się cmentarz otoczony, wraz z kościołem, murem z bramką na osi fasady (1934 rok). W narożniku południowo-zachodnim stoi murowany kiosk na planie prostokąta, z sześcioma otworami zamkniętymi półkoliście i zwieńczony krzyżem na wolutach. Istnieje również informacja o dzwonnicy z XVIII wieku stojącej za ogrodzeniem.
Na północny-zachód od kościoła, u wylotu ulicy 1 Maja znajduje się dawny budynek klasztorny, obecnie częściowo zajmowany przez sklepy. Budynek neobarokowy pochodzi z około 1927 roku, jest murowany z cegły i otynkowany. Jego frontowa część zwrócona jest na zachód, ma kształt litery L i składa się z dwóch kondygnacji, z dawną kaplicą w północnym skrzydle. Elewacja frontowa ma szesnaście osi, z bocznymi ryzalitami, pięcio- i dwuosiowym układem oraz wolutowym szczytem. Dach dwuspadowy pokryty jest blachą.
W sąsiedztwie kościoła znajduje się także budynek klasztoru ojców Misjonarzy Oblatów oraz tzw. "Dom Pielgrzyma". Klasztor został zbudowany po roku 1935, a "Dom Pielgrzyma" w 1939 roku według projektu architekta Wincentego Henryka Wdowiszewskiego. Obiekt został rozbudowany w latach 1971-1973 i 1981-1983. W 2003 roku w budynku zostało uruchomione Muzeum Ornitologiczno-Misyjne.
źródła:
1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006
2. Antoni Jodłowski, Dzieje obiektów zabytkowych z wybranych miejscowości północno-wschodniej części woj. lubelskiego, Biała Podlaska 2000
