Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP i św. Augustyna oraz dawny klasztor kanoników regularnych
Pierwszy kościół w Kraśniku był wzmiankowany w 1326
W 2. połowie XIV wieku przeniesiono tu (ze Stróży) siedzibę parafii. Z 1403 pochodzi wzmianka o drewnianym kościele pod wezwaniem św. Pawła. W 1468 Jan z Tęczyna Rabsztyński sprowadził do miasta zakon kanoników regularnych, wybudowano wtedy klasztor, zapewne drewniany. Budowa obecnego kościoła rozpoczęła się około połowy XV wieku, z tego czasu pochodzą prezbiterium, zakrystia i skarbczyk. W 1469 kościół został przekazany zakonnikom, wybudowano wówczas korpus nawowy.
W latach 1527 – 1541 Jan Gabriel Tęczyński częściowo przebudował kościół w duchu gotycko-renesansowym i renesansowym. Sprowadził Wisłą i Wyżnicą kamienne bloki piaskowca z Karpat, przy budowie zatrudnił jeńców tatarskich. Pamiatką tego jest wyrzeźbiona w kamieniu tatarska głowa w turbanie w portalu drzwiowym pod wieżą zegarową.
Podwyższono wtedy mury prezbiterium i dodano szczyt ponad nim, założono sklepienia prezbiterium i korpusu nawowego, wybudowano kaplice grobowe Tęczyńskich, chór muzyczny, ambonę i szereg detali architektonicznych, ściany pokryto polichromią. W 1609 dobudowano kaplicę Bractwa Różańcowego. W połowie XVII wieku kościół został zniszczony najpierw przez Kozaków, potem przez Szwedów (wówczas zawalił się szczyt nad nawą główną). Po pożarze odbudowano go w stylu barokowym (szczyt, biblioteka i oratorium nad zakrystią). Prawdopodobnie także wtedy zamurowano wejście do kościoła od północy (portal odkryto podczas ostatnich prac remontowych). Kolejne restauracje miały miejsce po pożarach z 1735 i 1803 (zabielenie większości polichromii wewnątrz), gruntowna w latach 1824 – 1825 (między innymi obniżenie dachu).
Po pożarze w 1877 otynkowano kościół na zewnątrz. W latach 1907 – 1917 otaczający go mur zastąpiono żelaznym ogrodzeniem, wtedy także nadbudowano kruchtę południową. Podczas generalnego remontu w latach 2007 – 2009 między innymi odtworzony został gotycki szczyt fasady (w miejsce barokowego) i odsłonięte spod tynku elewacje boczne korpusu (kamienne naw i ceglane prezbiterium). Odkryto wówczas również wiele cennych elementów architektonicznych i wyposażenia, między innymi mosiężny relikwiarz z przełomu XV/XVI wieku.
Klasztor był budowany etapami (w XV/XVI wieku, 1. połowa XVII wieku oraz około 1737), kilkakrotnie restaurowany i przekształcany w XIX i XX wieku. Od kasaty w 1864 budynki kościoła i klasztoru znajdowały się w rękach księży świeckich, cenny księgozbiór zakonników uległ rozproszeniu. Pomieszczenia klasztorne wykorzystywano na różne cele, między innymi szkoły. Obecnie całość założenia należy do parafii.
Kościół jest orientowany, przy nim od północnego wschodu znajduje się dwuskrzydłowy klasztor. Od frontu, na osi kościoła stoi dzwonnica, z boku kaplica św. Jacka. Całość jest ogrodzona, od północy znajdują się dawne zabudowania gospodarcze. Od wschodu w murze brama prowadząca na dziedziniec klasztorny.
Kościół jest późnogotycki z elementami renesansowymi, murowany z cegły (oprócz zakrystii, zbudowanej z kamienia ciosowego), wewnątrz otynkowany. Korpus ma kamienną okładzinę na zewnątrz i wewnątrz. Jest trójnawowy, pseudohalowy, na rzucie prostokąta. Od zachodu jest chór muzyczny, po bokach dwie kaplice grobowe Tęczyńskich ((północna pod wezwaniem św. Tekli, południowa pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego). Przy nawie południowej znajduje się kwadratowa, piętrowa kruchta. Od południa także dawna kaplica Bractwa Różańcowego pod wezwaniem św. Walentego (obecnie pod wezwaniem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy), otwarta do nawy południowej. Prezbiterium jest wydłużone, trójprzęsłowe, zamknięte trójbocznie. Od północy ma przybudówkę, która w przyziemiu mieści zakrystię i skarbiec (z którego wydzielono w XIX wieku kaplicę pod wezwaniem Chrystusa Ukrzyżowanego, dostępną z nawy północnej) a na piętrze oratorium i bibliotekę. Pod kościołem znajdują się rozległe krypty grobowe, przebudowane.
Na zewnątrz kościół jest opięty trójuskokowymi skarpami, elewacje obiega niski cokół. Fasada jest trójdzielna, z późnogotyckim (XV/XVI wiek), ostrołukowym portalem na osi i takimże oknem powyżej. Portal jest kamienny, profilowany, zaakcentowany prostokątnym obramieniem, które tworzy wyłamujący się gzyms cokołowy. Ożywia je fryz z przenikających się ostrołuków oraz prostokątna płycina z ornamentem arkadkowym. Nad oknem wmurowane są herby Topór i Ciołek, pod gzymsem wieńczącym biegnie nowszy fryz z XIX/XX wieku.
Odtworzony gotycki szczyt nad nawą główną jest schodkowy, z wydłużonymi blendami o wykroju w ośli grzbiet i sterczynami. Półszczyty nad nawami bocznymi (oryginalne, późnogotyckie) są analogiczne.
Na osi wschodniej ściany prezbiterium znajduje się duże, ostrołukowe, zamurowane okno (odsłonięty jest tylko kamienny, gotycki maswerk) Wieńczy ją dwukondygnacyjny, pierwotnie późnogotycki szczyt, przekształcony w 2. połowie XVII wieku. Ożywiony on jest dwułucznymi blendami, zwieńczenie (pośrodku współczesne sgraffito ze sceną Wniebowzięcia NMP) ujęte wolutkami i sterczynami po bokach.
Kruchta w formie niskiej wieży została przekształcona i nadbudowana na początku XX wieku ponad gzyms nawy bocznej. Jest dwukondygnacyjna, z późnogotyckim portalem (początek XVI wieku) o łuku lekko zaostrzonym, ubogo profilowanym. Ma on bogate płaskorzeźbione obramienie z arkadowaniem i kwiatonami. W części szczytowej kruchty, na osi wmurowana została (przeniesiona z dolnej części) późnogotycka płaskorzeźba Koronacji NMP (2. ćwierć XVI wieku). Po jej obu stronach tarcze z herbami Topór i Korczak, podtrzymywane przez pachołków, poniżej kartusz z herbem Rawicz (analogiczny z herbem Leliwa usunięto podczas przebudowy kruchty).
Otwory okienne w nawach i prezbiterium są ostrołukowe (w kaplicach Tęczyńskich zamurowane w XVI wieku, w to miejsce wybito okrągłe okienka), w zakrystii i oratorium prostokątne. Dachy kryte blachą, nad nawą główną i prezbiterium dwuspadowy, z sygnaturką, nad nawami bocznymi pulpitowe.
Prezbiterium nakrywa sklepienie gwiaździste z 2. ćwierci XVI wieku, z rozetami oraz herbami Topór, Korczak, Jelita i Leliwa. Wsporniki żeber mają dekorację roślinno-geometryczną oraz w kształcie główek aniołków. Podczas ostatniego remontu odsłonięto gotyckie malowidła na wysklepkach (motywy roślinne). Tęcza jest ostrołukowa. Nawa główna otwiera się do bocznych ostrołukowymi arkadami wspartymi na czworobocznych filarach. Nakryta jest sklepieniem sieciowym z 2. ćwierci XVI wieku, na szerokich gurtach, zwieńczonym renesansowymi gzymsami. Nawy boczne mają sklepienia analogiczne, niektóre zworniki z herbami.
W zakrystii jest gotyckie sklepienie krzyżowe z herbem Korczak w kluczu oraz herbem Topór na jednym z trzech zachowanych wsporników kostkowych; w skarbcu sklepienie kolebkowe (być może przebudowane w XIX wieku), w oratorium kolebkowe z lunetami. W kaplicy Chrystusa Ukrzyżowanego zachowała się część gotyckiego sklepienia krzyżowo-żebrowego. Kaplica Matki Boskiej nakryta jest elipsowatą, spłaszczoną kopułą z XVIII wieku (?). W kruchcie sklepienie krzyżowo-żebrowe .
Podchórze sklepione jest krzyżowo-żebrowo, otwarte trzema arkadami do nawy głównej i do kaplic grobowych. Chór ma wczesnorenesansowy parapet (około 1541), kamienny, rozczłonkowany półkolumienkami oraz pilasterkami wspierającymi profilowany gzyms. W polach pomiędzy nimi dekoracja rombowa, w części środkowej płaskorzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem w promienistej mandorli oraz tarcza z herbem Topór, w prawym narożniku herb Korczak.
Kaplice grobowe Tęczyńskich oddzielają od podchórza i naw bocznych renesansowe przeźrocza (utworzone z dwóch kondygnacji kamiennych tralek) z otworami wejściowymi. Otwory te są flankowane stylizowanymi pilastrami kompozytowymi, zamknięte łukiem półkolistym, wspartym na wystających gzymsach.
Portale wewnętrzne w kościele są kamienne, w większości późnogotyckie (XV wiek), ostrołukowe (między innymi z kruchty południowej do nawy – z płaskorzeźbioną głową brodatego mężczyzny, z zakrystii do przedsionka – tzw. długoszowy, z kaplicy południowej na chór muzyczny). Z prezbiterium do zakrystii prowadzi portal renesansowy (2. ćwierć XVI wiek) – prostokątny, profilowany, z bogatym gzymsem nadproża, herbem Topór i nieczytelnym napisem fundacyjnym wokół obramienia.
Polichromia w nawie głównej (zapewne na śladach z XVI wieku) była kilkakrotnie gruntownie przemalowywana. Ponad tęczą widnieje scena Sądu Ostatecznego, nad arkadami do naw bocznych sceny z Nowego Testamentu oraz postacie dwunastu Apostołów. W prezbiterium między innymi wokół okien malowane draperie i rokokowe ornamenty (około połowy XVIII wieku).
W kaplicach Tęczyńskich zachowały się fragmenty polichromii zapewne z XVI wieku, odkryte w 1952, między innymi głowa biskupa w kaplicy południowej. W kaplicy Matki Boskiej polichromia barokowa (zapewne 1. połowa XVIII wieku), przemalowywana. Składają się na nią między innymi postacie świętych w otoczeniu dekoracji regencyjnej. Na sklepieniu i ścianach oratorium polichromia barokowa (2. połowa XVII wieku), uzupełniana i przemalowywana, między innymi scena Wniebowzięcia NMP, postacie świętych, ornamenty o motywach muszlowych, roślinnych i cęgowych.
Ołtarz główny jest późnorenesansowy (około 1620 – 1630), architektoniczny, okazały, z bogatą, złoconą dekoracją snycerską i licznymi rzeźbami świętych oraz Chrystusa Zmartwychwstałego w zwieńczeniu, aniołami, kartuszami herbowymi itd. Na drzwiczkach bramek płaskorzeźby Mojżesza, Patriarchy, czterech ewangelistów i dwóch aniołów. Pośrodku ołtarza znajduje się obraz Matki Boskiej Różańcowej z Dzieciątkiem (zapewne 1. połowa wieku XVII), w sukience ze srebrnej blachy i bogatym, rokokowym obramieniu//Kościół… - tamten w konserwacji, obecnie w typie Matki Bożej Śnieżnej? W częściach bocznych, ponad bramkami widnieją sceny przyjmowania Komunii Św. przez dostojników świeckich i Mszy Św., być może z warsztatu Tomasza Dolabelli. Między kondygnacjami biegną balustrady (rzadki motyw w architekturze ołtarzy). Antepedium z posrebrzanej blachy miedzianej, o bogatej ornamentacji pochodzi z 1. połowy XVIII wieku. Ołtarz ten jest jednym z najstarszych zachowanych w Polsce zabytków snycerstwa późnorenesansowego.
W prezbiterium znajdują się dwa rokokowe ołtarze boczne (2. połowa XVIII wieku), w lewym obraz św. Michała Archanioła, w prawym zapewne XVII-wieczny obraz Matki Boskiej w sukience z posrebrzanej blachy. Ołtarze boczne w nawie (sześć) są analogiczne parami, murowane, późnobarokowe (1792), z XVIII-wiecznymi obrazami, w większości świętych.
Ołtarz w kaplicy Matki Boskiej jest wczesnobarokowy (sprzed 1631), architektoniczny, o bogatej dekoracji snycerskiej, z rzeźbami świętych i kartuszem z symbolem Bractwa Różańcowego. Pośrodku obraz Koronacji NMP z 1631, pędzla malarza pracującego dla Tomasza Zamoyskiego; w zwieńczeniu, uszach, predelli i po bokach obrazy świętych – wszystkie z XVII wieku.
W kaplicach Tęczyńskich są ołtarze późnobarokowe (2. połowa XVIII wieku). Ponad drewnianymi, malowanymi mensami (z tą samą, barokowo-ludową sceną) zawieszone obrazy w bogatych ramach: w kaplicy północnej św. Tekli, w kaplicy południowej Wniebowstąpienia. Ołtarz w kaplicy Chrystusa Ukrzyżowanego jest murowany, o charakterze późnobarokowym (początek XIX wieku), z rzeźbami aniołów i krucyfiksem.
Ambona jest rokokowa (1775), z rzeźbami aniołków i św. Michała Archanioła oraz płaskorzeźbionymi scenami na korpusie. Pod drewnianą obudową zachowała się kamienna ambona renesansowa – czworoboczna, z dekoracją rombową na korpusie, analogiczną do tej z chóru muzycznego. Wejście na ambonę okala portal z otworem zamkniętym półkoliście, w prostokątnym obramieniu z ornamentem rombowym. W zwieńczeniu bogate nadproże, herby Korczak i Topór oraz data 1541. Organy są klasycystyczne (1804).
Po obu stronach prezbiterium znajdują się ozdobne, późnorenesansowe stalle (1. ćwierć XVII wieku), z podpisami zakonników i datami wyrytymi na pulpitach i sediliach. Ich zaplecki mają bogatą dekorację rzeźbiarską z obrazami świętych kanoników regularnych w arkadowych obramieniach (część pochodzi zapewne z kręgu Tomasza Dolabelli). W zwieńczeniach ośmioboczne obrazki ze scenami z życia tychże świętych, w bogatych, snycerskich obramieniach. Obok stoi późnorenesansowa ława kolatorska (obecnie sam zaplecek), analogiczna do stall, z tego samego czasu, ufundowana przez Tomasza Zamoyskiego. Zdobią ją rzeźby orłów oraz kartusze z herbami podtrzymywanymi przez dwa lwy. W zaplecku obraz św. Augustyna, być może z kręgu Tomasza Dolabelli. Cztery konfesjonały są późnobarokowe, intarsjowane. Po drugiej stronie stalli znajduje się późnobarokowa chrzcielnica (1792) – przyścienna, drewniana, z płaskorzeźbioną sceną chrztu Chrystusa na zaplecku.
W kościele znajduje się cykl trzech obrazów upamiętniających zwycięstwo chrześcijan nad Turkami w bitwie pod Lepanto (1571), przypuszczalnie ufundowanych przez ordynata Tomasza Zamoyskiego: Sąd mistyczny Chrystusa, Procesja różańcowa, Msza dziękczynna papieża Piusa V. Wyszły one z warsztatu Tomasza Dolabelli (około 1626 – 1627). Oprócz tego między innymi obrazy św. Moniki i św. Augustyna (oba z 1627), w analogicznych, wczesnobarokowych ramach, liczne obrazy z XVII – XVIII wieku, XVII-wieczne portrety (w tym Jana z Tęczyna Rabsztyńskiego i ks. Jana Baptysty Malonowskiego/Malinowskiego, przeora, kontynuatora budowy klasztoru).
W kaplicy północnej umieszczony jest renesansowy, piaskowcowy nagrobek Stanisława Gabriela Tęczyńskiego (zm. 1550), podkomorzego sandomierskiego. Wykonany on został w warsztatach krakowskich, być może w pracowni Bernardina Zanobiego de Gianotis i Jana Ciniego ze Sieny (za Katalogiem zabytków…). Na cokole ustawiona jest skośnie nachylona płyta brązowa, ujęta po bokach spływami wolutowymi, płaskorzeźbiona i częściowo grawerowana. Pośrodku leżąca postać zmarłego w zbroi, z mieczem i hełmem oraz kartuszem z herbem Topór; powyżej tablica inskrypcyjna zwieńczona wolutowo.
Natomiast w ścianę kaplicy południowej wmurowany jest renesansowy nagrobek Jana Gabriela Tęczyńskiego (zm. 1553), wojewody sandomierskiego. Wykonano go zapewne w warsztatach krakowskich między 1553 a 1561, z czerwonego marmuru. Na cokole z tablicą inskrypcyjną ustawiona jest skośnie płyta z płaskorzeźbioną, leżącą postacią zmarłego w zbroi. Ponad bogatym gzymsem zwieńczenie ożywione wolutami, z dwoma puttami po bokach, podtrzymującymi kartusze z herbem Topór.
W ścianie nawy południowej znajduje się renesansowy, piaskowcowy nagrobek Andrzeja Kośli (zm. 1589), wychowawcy Aleksandra i Jana Szymona Olelkowiczów-Słuckich. Pochodzi on zapewne z pińczowskiego warsztatu Santiego Gucciego. Ponad niskim cokołem z tablicą inskrypcyjną, we wnęce znajduje się płaskorzeźbiona postać zmarłego w zbroi. Po bokach wazony, w zwieńczeniu ozdobny, czteropolowy kartusz z herbami Nowina, Krupka i dwoma niezidentyfikowanymi.
Nagrobek uważany dotąd za poświęcony Janowi Baptyście Tęczyńskiemu, wojewodzie bełzkiemu (zm. 1563) i jego narzeczonej Cecylii Wazie, królewnie szwedzkiej – jak podaje jeszcze Katalog zabytków – według ostatnich ustaleń dotyczy dwojga nieznanych z imienia zmarłych dzieci Andrzeja Tęczyńskiego. Jest on renesansowy, z piaskowca, powstał prawdopodobnie w warsztacie Santiego Gucciego, już po jego śmierci. Na cokole ustawiony jest stylizowany sarkofag z kartuszami (na nich herby Jelita i Lew). Ponad nim, w płytkiej, półkolistej wnęce dwie półsiedzące postacie, trzymające się za ręce i objęte ramionami. Nagrobek ma bogate zwieńczenie w formie obelisku z herbem Topór na kartuszu i dwugłowym orłem cesarskim oraz nowszą tablicą z sentencją łacińską.
W kościele znajdują się też liczne epitafia, między innymi kilka XVII-wiecznych, z czarnego marmuru oraz klasycystyczne Stanisława Leona Wybranowskiego (zm. 1764) – w kształcie obelisku wspartego na konsoli muszlowej. Na ścianie nawy południowej, przy kaplicy tablica pamiątkowa konsekracji ołtarzy z datą 1762, z czarnego marmuru.
Dzwonnica jest barokowa (około 1682), na rzucie kwadratu o zaokrąglonych narożach, dwukondygnacyjna. Naroża zaakcentowane są zdwojonymi pilastrami, elewacje zwieńczone profilowanym gzymsem. Dach namiotowy o falistych połaciach, kryty blachą.
Kaplica pod wezwaniem św. Jacka jest klasycystyczna (koniec XVIII wieku), na rzucie trójkąta. Wieńczy ją ogzymsowany szczyt w formie płaskiego trójkąta, ożywiony półkoliście zamkniętą wnęką.
Budynek klasztoru jest barokowy, o pozostałościach gotycko-renesansowych. Ma rzut litery L, z dłuższym skrzydłem biegnącym w kierunku północno-wschodnim i krótszym ku południowemu wschodowi. Elewacja frontowa (od południowego zachodu) wychodzi na cmentarz przykościelny. Elewacja północno-zachodnia dłuższego skrzydła ma wydatny, prostokątny ryzalit i mniejszą przybudówkę. W przedłużeniu krótszego skrzydła (połączonego z kościołem krytym przejściem) znajduje się niewielka, prostokątna przybudówka mieszcząca klatkę schodową. Skrzydło krótsze od frontu jest parterowe, z pozostałych stron cały budynek jest jednopiętrowy, częściowo podpiwniczony.
Najstarsza jest południowo-zachodnia część dłuższego skrzydła, wraz z ryzalitem (XV/XVI wiek), przedłużono je w 1. połowie XVIII wieku. Skrzydło krótsze, wraz z przejściem do kościoła pochodzi z 1. połowy XVII wieku, przybudówka schodowa z XVIII wieku. Piwnice z XV/XVI wieku nakryte są sklepieniem kolebkowym z XVII wieku, są tu trzy portale z XVI wieku – kamienne, o wykroju półkolistym.
Na zewnątrz naroża budynku częściowo opięte są masywnymi skarpami. Otwory okienne prostokątne, w uszakowatych obramieniach. W elewacji północno-zachodniej widoczne dawne otwory okienne z XVI wieku, w obramieniach z piaskowca, odkryte w 1958. W tej samej elewacji i ryzalicie niewyraźne ślady boniowania i dekoracji sgraffitowej (?).
Elewacja frontowa ożywiona jest płaskimi pilastrami toskańskimi i prostokątnymi płycinami. Kondygnacje elewacji od strony dziedzińca oddzielone są wąskim gzymsem. Ponad oknami pierwszej i pod oknami drugiej kondygnacji prostokątne płyciny o ściętych narożach. Elewację południowo-wschodnią krótszego skrzydła wieńczy barokowy szczyt, ujęty spływami wolutowymi i pilastrami toskańskimi, zwieńczony trójkątnym frontonem. Przybudówka z klatką schodową jest barokowa, jej elewacja południowo-zachodnia ma podziały analogiczne do elewacji frontowej klasztoru. Wieńczy ją mur attykowy z motywem spiętych klamrami owali.
Wejście do budynku (prostokątne, o zaokrąglonych narożach, w uszkowatym obramieniu) okala portal flankowany dwoma pilastrami toskańskimi. Podtrzymują one zwieńczenie o przerwanym gzymsie, zamknięte łukiem koszowym. Dachy są czterospadowe, nad przybudówką schodową pulpitowy, kryte blachą.
W XIX – XX wieku wnętrze zostało częściowo przekształcone ściankami działowymi, ale pierwotny układ jest czytelny. Od strony zewnętrznej biegnie korytarz sklepiony kolebkowo-krzyżowo, od dziedzińca trakt pomieszczeń mieszkalnych. W tych na parterze zachowały się sklepienia kolebkowe z lunetami i kolebkowo-krzyżowe, na piętrze są stropy. W ryzalicie mieści się obszerna sala nakryta sklepieniem kolebkowym, być może dawny refektarz. Przybudówka schodowa ma sklepienie kolebkowe, podest nakryty jest kolebką krzyżową. W zachodnim narożniku budynku znajduje się druga klatka schodowa, tunelowa, z XVII wieku, sklepiona kolebkowo. Od strony korytarza zaakcentowana jest głębokimi, półkoliście zamkniętymi wnękami w obu kondygnacjach.
Dziedziniec klasztorny otacza mur z 1. połowy XVII wieku, być może na wcześniejszych fundamentach. Brama wjazdowa jest dwukondygnacyjna, na rzucie kwadratu, z przejazdem zamkniętym łukiem koszowym. Od frontu jej narożniki ujęte są pilastrami, kondygnacje oddzielone gzymsem i daszkami okapowymi. Szczyty trójkątne, o uproszczonych spływach wolutowych. Dawne zabudowania gospodarcze przeważnie mają zatarte cechy stylowe. Od północy jest nowy budynek szkolny.
Opracowała Marta Goździk
Źródła:
1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VIII, z. 9 – powiat kraśnicki, Warszawa 1961
2. Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Kraśniku, [red. wyd. J. Zamorski], Kraśnik [s.n.], 2013