Kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego w Neplach

Drewnianą cerkiew unicką ufundował w Neplach w 1686 Adam Skaszewski.

           Kolejna, murowana, św. Ducha (obecny kościół), fundacji Franciszka Ursyna Niemcewicza i Anny z Korotyńskich) powstała w 1769. W 1874 została zamieniona na cerkiew prawosławną. Od 1918 pełni funkcję świątyni rzymskokatolickiej, od 1919 parafialnej. W 1920 przeszła gruntowny remont, w 1957 wybudowano chór muzyczny. W 1969 kościół otoczono ceglanym murem z wbudowaną weń bramą-dzwonnicą. W latach 2004 – 2005 budynek został otynkowany, wymieniono też posadzkę w prezbiterium.

           Kościół położony jest na skraju wsi, otoczony starymi lipami. Jest murowany z cegły i otynkowany, barokowy, orientowany. Nawa jest prostokątna, dwuprzęsłowa, z węższym, krótkim, zamkniętym półkoliście prezbiterium, przy którym od północy znajduje się kwadratowa zakrystia.

           Elewacje posadowione są na cokole, zwieńczone uproszczonym, obiegającym belkowaniem. Fasada (według A. Jodłowskiego wzorowana w dużej mierze na bryle kościoła pod wezwaniem św. Anny w Białej Podlaskiej) jest trójosiowa, rozczłonkowana pilastrami toskańskimi. Wieńczy ją trójkątny, ogzymsowany szczyt dzielony pseudopilastrami. Na osi fasady znajduje się prostokątny otwór wejściowy, nad nim okno zamknięte odcinkowo, w profilowanym, uszakowym obramieniu, oddzielone płyciną z krzyżem i datą budowy 1769. W szczycie jest mniejsze okno, również zamknięte odcinkowo, nad nim zamknięta półkoliście blenda. Ponad szczytem, na kalenicy dachu żelazny krzyż na kuli. Dolne partie bocznych części fasady zdobią konchowe nisze.

           Okna w elewacjach bocznych zamknięte są odcinkowo, w prezbiterium prostokątne, w zakrystii małe, kwadratowe. Dach nad nawą jest dwuspadowy, nad prezbiterium wielospadowy (zbliżony do półstożka), nad zakrystią pulpitowy, wszystkie kryte blachą falistą.

           Wewnątrz ściany nawy dzielone są pilastrami toskańskimi, na które spływają gurty sklepienia kolebkowego z lunetami. Prezbiterium i zakrystia mają sklepienia kolebkowo-krzyżowe. Balkon chóru muzycznego jest nowy, betonowy.

           Ołtarze mają charakter barokowy. Główny został złożony po 1919 z elementów barokowych (kolumny) i rzeźb. Na gzymsie zwieńczenia znajdują się barokowe rzeźby (po 1769): krucyfiks, Matka Boska Bolesna, św. Jan Ewangelista i dwa adorujące putta. W polu głównym późnobarokowy obraz Chrystusa Ukrzyżowanego (zapewne 3. ćwierć XVIII wieku). Dwa ołtarze boczne (na zamknięciu nawy) pochodzą z okresu po 1927. Znajdują się w nich współczesne im obrazy – w lewym Jezusa Miłosiernego, w prawym Matki Boskiej Szkaplerznej. Przy północnej ścianie nawy ustawiony jest ołtarz boczny z obrazem św. Antoniego (1876 ?).

           Ambona jest eklektyczna, z około 1920, chrzcielnica pochodzi także z około 1920. Pozytyw organowy ośmiogłosowy, zapewne z około połowy XIX wieku, został sprowadzony przed 1958 z kościoła parafialnego w Terespolu, prospekt jest neobarokowy. W kościele znajdują się dwie barokowe rzeźby (2. połowa XVIII wieku): św. Floriana i świętej niewiasty.

           Pamiątkę po Niemcewiczach stanowią znajdujące się w kościele epitafia (kiedyś także ich portrety). Epitafium Franciszka Ursyna Niemcewicza, sędziego ziemskiego woj. brzeskiego (zm. 1795) i jego żony Anny z Korytyńskich (zm. 1790), którzy zostali pochowani wraz z synem w podziemiach kościoła, to prostokątna tablica z piaskowca z rytym napisem majuskułowym, pomalowana olejno. Jest także epitafium Ignacego Ursyna Niemcewicza, radcy woj. podlaskiego (zm. 1816), ufundowane przez jego brata Stanisława, gubernatora grodzieńskiego.

           Wśród zabytkowych sprzętów liturgicznych jest między innymi barokowa monstrancja (2. ćwierć XVIII wieku), przerobiona w 1921, o gładkiej kolistej stopie i gruszkowym nodusie, esowatych ramionach z figurkami aniołów oraz glorią promienistą z nałożonymi (w 1921) skrzyżowanymi gałązkami winnej latorośli i kłosami, z pasem kameryzacji wokół puszki. Także relikwiarz Krzyża Świętego z końca XIX wieku, warszawskiej firmy Fraget, lichtarze neobarokowe (koniec XIX wieku) i neogotyckie (początek XX wieku), szaty liturgiczne, między innymi ornaty z XVIII – XIX wieku.

           Przed kościołem, przy drzwiach stoi granitowa kropielnica. Kamienna figura NMP Niepokalanie Poczętej z 1901, fundacji Lubomira Dymszy i jego żony Zofii z Kierbedziów, została postawiona z okazji urodzin ich córki Zofii.

           We wschodnim narożniku cmentarza przykościelnego znajduje się zabytkowa dzwonnica z 2. połowy XIX wieku. Remontowano ją w 1925, na obecne miejsce przeniesiono około 1975. Jest ona drewniana, konstrukcji słupowo-ramowej, oszalowana, na planie kwadratu. Ma dwie kondygnacje, w dolnej od południa są drzwi, druga jest ażurowa, z pełną balustradą. Dach czterospadowy, kryty blachą, z krzyżem na szczycie.

           Na cmentarzu rzymskokatolickim znajduje się krzyż poświęcony żołnierzom polskim poległym w wojnie polsko-bolszewickiej 1920.

źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006

S. Jadczak, Gmina Terespol – monografia, Lublin – Terespol 1999

A. Jodłowski, Dzieje obiektów zabytkowych z wybranych miejscowości północno-wschodniej części woj. lubelskiego, Biała Podlaska 2000