Kościół pod wezwaniem św. Michała Archanioła w Wojsławicach
Pierwszy kościół, drewniany, wymieniany w 1440 (wtedy lokowano miasto), spłonął w 1490. Następny, z końca XV wieku istniał do początków XVII wieku.
Obecny, pierwotnie pod wezwaniem NMP i Wszystkich Świętych, został wzniesiony w latach 1595 – 1608 z fundacji Mikołaja Czyżowskiego, chorążego ziemi chełmskiej. Zniszczony przez pożar (lub najazd tatarski) po 1671, został odbudowany i powiększony o dwie kaplice w latach 1684 – 1690 (według Katalogu zabytków… przed 1684), według projektu Jana Michała Linka. Pomiędzy 1714 a 1727 odnowiono go kosztem Michała Potockiego, wojewody wołyńskiego. Po pożarze w 1736 odrestaurował go Nikodem Woronicz, kasztelan kijowski, dzierżawca Wojsławic. Kolejny remont przeprowadzono w 1754 w związku z kolejnym pożarem. Przekształcenia te nadały kościołowi charakter barokowy.
Później kościół był odnawiany przed 1803 i w 1847 (po pożarach z 1840 i 1846), ze środków ówczesnych właścicieli Wojsławic – Poletyłów. W latach 1905 – 1915 dobudowano dwa składziki od zachodu. W latach 1924 – 1932 przeprowadzono remont po uszkodzeniach z czasów I wojny światowej, kolejne po II wojnie. Od 2000 w świątyni prowadzone były gruntowne prace remontowe. Dzięki prowadzonym przy tym badaniom archeologicznym od północnego wschodu odsłonięto fundamenty budynku, prawdopodobnie pozostałości klasztoru dominikanów lub karmelitów. Odkryto także cmentarz przykościelny, czynny od XV do XIX wieku.
Kościół jest późnorenesansowy, zbarokizowany, orientowany. Wymurowany z kamienia i cegły, otynkowany. Nawa jest dwuprzęsłowa, ma rzut szerokiego prostokąta. Od frontu poprzedzają ją dwie symetryczne, prostokątne przybudówki z początku XX wieku (w jednej jest wejście na chór, w drugiej składzik) z niewielką kruchtą pomiędzy nimi. Dwuprzęsłowe prezbiterium, nieco węższe od nawy, zamknięte jest trójbocznie. Po jego bokach znajdują się dwie symetryczne, prostokątne kaplice, dobudowane przed 1684 (północna pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego, południowa pod wezwaniem NMP) a od wschodu, na osi zakrystia (dawniej z drewnianym przedsionkiem od południa, dobudowanym w 1930). Pod kościołem znajdują się cztery krypty grobowe.
Na zewnątrz ściany nawy i prezbiterium rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi, które dźwigają belkowanie z przełamującym się nad nimi architrawem i fryzem. Pomiędzy pilastrami, nad oknami architraw wyłamany jest ku górze. Zamknięte półkoliście okna (w typie późnorenesansowym) mają prostokątne obramienia architektoniczne, z rautowymi nasadnikami archiwolt i profilowanymi gzymsami.
Fasada (częściowo przesłonięta nowszymi przybudówkami i kruchtą) ujęta jest w narożnikach pilastrami. Pośrodku znajduje się okno. Szczyt, nieco przekształcony, ze spływami po bokach i płycinami, zwieńczony jest trójkątnym, ogzymsowanym przyczółkiem. Płycinę pośrodku pokrywa współczesne malowidło z wizerunkiem św. Michała Archanioła. Wschodni szczyt nawy jest analogiczny, częściowo wtopiony w dach prezbiterium. Od południa do nawy prowadzi zamurowany portal z 1608, z trójkątnym, ogzymsowanym zwieńczeniem, w którym umieszczono wolutowy kartusz z herbami Topór Mikołaja Czyżowskiego i Nowina jego żony Zofii z Czernych. Dach nad nawą jest dwuspadowy, nad prezbiterium wieloboczny, kryte blachą.
Elewacje kaplic ujęte są parami pilastrów toskańskich, rozdzielonych wąskimi, muszlowymi niszami. Pilastry dźwigają belkowanie z przełamującym się, profilowanym architrawem i fryzem. Na osi każdej elewacji znajduje się duże prostokątne okno (lub blenda) w uszatym obramieniu z gzymsem, nad którym wyłamuje się ku górze architraw belkowania. Poniżej okien, w przyziemiu są okienka krypt z wyłamanym nad nimi profilowanym gzymsem cokołowym. Kaplice mają namiotowe dachy, zwieńczone ośmiobocznymi, opilastrowanymi latarniami z cebulastymi kopułkami, krytymi blachą. W zakrystii są prostokątne, leżące okienka w uszatych obramieniach z profilowanymi gzymsami. Od wschodu wieńczy ją trójkątny szczycik z okulusem, ujęty sterczynami na cokołach.
Wewnątrz ściany nawy są rozczłonkowane wydatnymi filarami przyściennymi z pilastrami toskańskimi, które dźwigają obiegający gzyms wieńczący. Nawa ma sklepienie kolebkowo-krzyżowe, prezbiterium kolebkowe z lunetami. Otwór tęczowy jest półkolisty. Kaplice otwarte są do prezbiterium arkadami zamkniętymi półkoliście, spływającymi na pilastry toskańskie. Ściany kaplic ujęte w narożach przełamującymi się pilastrami o głowicach z wolutami, dźwigającymi odcinki wydatnego, profilowanego belkowania. Kaplice mają sklepienia kopulaste czteropolowe z żagielkami, zwieńczone latarniami. Zakrystia nakryta jest sklepieniem krzyżowym.
Z prezbiterium do zakrystii prowadzi drewniany, rokokowy portal (3. ćwierć XVIII wieku). Trójarkadowy chór muzyczny wsparty jest na masywnych, czworobocznych słupach, jego parapet zwieńczony profilowanym gzymsem. Podchórze ma sklepienie kolebkowo-krzyżowe. Otwór wejściowy z kruchty do nawy (dawny główny) jest zamknięty półkoliście i opatrzony żelazną, kutą kratą z 1. połowy XVIII wieku (z hierogramem Marii w glorii), gruntownie odrestaurowaną i uzupełnioną po 1915.
Późnobarokowy ołtarz główny (ufundowany po 1736 przez Nikodema Woronicza, nieco przekształcony w XIX wieku), jest drewniany, architektoniczny. W polu głównym znajduje się krucyfiks z 4.ćwierci XVII wieku, w zwieńczeniu gloria promienista z obrazem Chrystusa Miłosiernego (prawdopodobnie XIX-wiecznym) oraz rzeźby czterech aniołów, z których dwa środkowe podtrzymują tarcze z symbolami wiary. Tabernakulum jest późnobarokowe (sprzed połowy XVIII wieku), architektoniczne, z sześcioma figurkami uosabiającymi cnoty kardynalne oraz baldachimem zwieńczonym rzeźbą Baranka.
Trzy ołtarze boczne (dwa przy tęczy i jeden w kaplicy północnej) są późnobarokowe, sprzed 1750, ufundowane przez Feliksa Potockiego, właściciela Wojsławic lub Nikodema Woronicza. W XIX wieku zostały odnowione i uzupełnione. W lewym ołtarzu znajdują się współczesne mu obrazy – pośrodku św. Franciszka Ksawerego (w srebrnej sukience), w zwieńczeniu św. Alojzego Gonzagi. W prawym obraz Trójcy Świętej z 1. połowy XVII wieku (w późniejszej srebrnej sukience) oraz w zwieńczeniu obraz Chrystusa Miłosiernego z dwoma niezidentyfikowanymi świętymi (sprzed 1750). Ołtarz w kaplicy północnej ma przenośny obraz Matki Boskiej z 1. połowy XVIII wieku, rzeźby dwóch puttów po bokach, współczesny obraz Ecce Homo w zwieńczeniu oraz rzeźbę św. Michała Archanioła w szczycie. Ołtarz w kaplicy południowej natomiast został złożony (po pożarze w 1840) z fragmentów zniszczonych ołtarzy z około 1700 i z 2. ćwierci XVIII wieku. Umieszczono w nim rzeźby dwojga świętych dominikańskich oraz obraz Matki Boskiej Lewiczyńskiej z 1. połowy XVIII wieku (według Katalogu zabytków… z XVII wieku), w późniejszej drewnianej sukience, z koronami haftowanymi perłami i koralami oraz w zwieńczeniu obraz św. Mikołaja z około 1700.
Ambona jest regencyjna (po 1736), z rzeźbą Chrystusa Nauczającego na baldachimie, chrzcielnica późnobarokowa (z końca XVII lub 1. połowy XVIII wieku). W zakrystii znajduje się XVIII-wieczna szafka. Na wyposażeniu są także między innymi obrazy: Zwiastowania w typie XVI-wiecznym, barokowy Komunii św. Katarzyny Sieneńskiej (XVII wiek), późnobarokowy św. Tekli, XVIII-wieczny św. Jana Chrzciciela oraz późnobarokowe rzeźby Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty. Do zabytkowych sprzętów liturgicznych należy między innymi regencyjna monstrancja, kielich późnorenesansowy i regencyjny, regencyjny pacyfikał, dwa relikwiarze późnobarokowe i jeden regencyjno-rokokowy.
W kościele znajdują się epitafia rodziny Poletyłów, neogotyckie, z czarnego marmuru. Jedno (z około 1840) Wojciecha Poletyło, kasztelana chełmskiego (zm.1806) i jego żony Anny z Kurzewskich (zm.1796), drugie Katarzyny z Poletyłów Rzewuskiej (zm. 1838), trzecie Jana Poletyło (zm. 1855) – z płaskorzeźbioną głową zmarłego w tondzie. Poza tym epitafium doktora Pawła Mataieu (zm. 1862), domowego lekarza Poletyłów.
Dzwonnica została wzniesiona przed 1726 lub około 1760 (według Katalogu zabytków… w latach 1749 – 1750) z fundacji Feliksa Potockiego. Pierwotnie pełniła również funkcję bramy na cmentarz przykościelny. W 1840, wraz powstaniem nowego ogrodzenia i bramy, otwór bramny został zamurowany. Po II wojnie światowej dzwonnica została gruntownie przebudowana i podwyższona, zatraciła wtedy częściowo cechy stylowe. W 1948 od północy powstała parterowa przybudówka, na której umieszczono ołtarz polowy. W 2016 przeprowadzono gruntowny remont obiektu.
Dzwonnica jest murowana z cegły i otynkowana, na rzucie prostokąta. Naroża ma wzmocnione przyporami. Górną kondygnację wieńczy szczyt w kształcie przerwanego półkola, z trójkątnym zwieńczeniem (pośrodku znajduje się niewielka nisza z figurą Matki Boskiej). Elewacje ujęte są pilastrami, przechodzącymi w górnej części w sterczyny. Otwór dzwonny, o trójlistnej podstawie, zamknięty jest półkoliście. Cmentarz przykościelny otacza stary mur, zapewne z XVIII wieku.
Plebania (obecnie nieużytkowana) pochodzi sprzed 1846, jest murowana z cegły i kamienia, otynkowana. Była kilkakrotnie przerabiana i w 1918 powiększana. Jest klasycystyczna, frontem zwrócona na południe, parterowa, na rzucie prostokąta. Dłuższe elewacje są pięcioosiowe. Frontową poprzedza dwukolumnowy ganek, od tyłu jest nowsza przybudówka. Elewacje obiega wydatnie profilowany gzyms wieńczący. Dach jest dwuspadowy, kryty blachą, z nadbudowanymi drewnianymi facjatami na osi od frontu i od tyłu. Wnętrze dwutraktowe, przekształcone.
źródła:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 – powiat chełmski, Warszawa 1968
S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego. Zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2016