Kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego w Żmudzi

           Dzisiejszy kościół to dawna cerkiew unicka (pod identycznym wezwaniem) wybudowana około 1753 z fundacji Jana Zamoyskiego, starosty lubelskiego i rostockiego.

           Od 1865 świątynia pełniła funkcję cerkwi prawosławnej, została wtedy gruntowanie odrestaurowana (podwyższono babiniec i oszalowano cały budynek). W 1948 została przejęta przez kościół rzymskokatolicki, funkcjonowała jako filia parafii w Klesztowie. W 1984 erygowano w Żmudzi samodzielną parafię. Kolejną renowacją przeprowadzono w latach 1975 – 1976 (między innymi podniesienie kościoła i podmurowanie). Od początku XXI wieku między innymi wyremontowano ogrodzenia, wzmocniono szalunki i przywrócono gontowe pokrycie dachu. W 2010 odnowiony został ołtarz główny.

           Budynek jest drewniany, o konstrukcji zrębowej, na zewnątrz oszalowany i wzmocniony lisicami, na podmurówce. Prezbiterium zwrócony na zachód. Nawa jest prostokątna, prezbiterium węższe i nieco niższe, zbliżone do kwadratu, zamknięte trójbocznie. Od północy przylega do niego prostokątna zakrystia. Od frontu znajduje się mniejszy od nawy, kwadratowy babiniec. Okna są prostokątne (poszerzone), ujęte w prostokątne obramienia. Babiniec i nawa nakryte są dachami dwuspadowymi (nad nawą wznosi się nowa wieżyczka na sygnaturkę), prezbiterium dachem zakończonym trójbocznie, zakrystia pulpitowym. Pod okapem, w zwieńczeniu elewacji biegnie arkadowy fryz.

           Wewnątrz kościół nakryty jest płaskim stropem, oszalowany w różnym układzie, otwór tęczowy zamknięty ściętym półkolem. Drewniany chór muzyczny wsparty jest na dwóch drewnianych kolumienkach, ma prosty, oszalowany pionowo parapet, ujęty w profilowane gzymsy. Na jego osi umieszczona jest pionowa belka, zdobiona rytym ornamentem geometrycznym z zacheuszkiem u góry. W zakrystii znajdują się klepkowe drzwi o układzie rombowym.

           Ołtarz główny i dwa boczne mają charakter barokowo – ludowy. W głównym znajduje się ikona Ukrzyżowania z Matką Boską i św. Janem Ewangelistą (1757) oraz dawne zwieńczenie ikonostasu (malowane na desce, po1864) ze sceną Ostatniej Wieczerzy, które wcześniej podwieszone było na belce tęczowej, i kartusz z hierogramem IHS. W lewym ołtarzu bocznym umieszczony jest XVIII-wieczny obraz (według Katalogu zabytków ... – ikona) Matki Boskiej z Dzieciątkiem, w blaszanych koronach. W prawym dawniej znajdowała się także XVIII-wieczna ikona św. Antoniego (jeszcze wcześniej ikona Chrystusa Pantokratora), obecnie obraz Jezusa Miłosiernego. W zakrystii rokokowy krucyfiks z około połowy XVIII wieku, być może z warsztatu Jana Jerzego Pinzla.

           Dzwonnica powstała prawdopodobnie w XVIII wieku, równocześnie ze świątynią. W 1821 została wyremontowana lub wzniesiona od nowa. Kolejny remont przeprowadzono około 1960. W 2005 odtworzono gontowe pokrycie dachu. Kolejny gruntowny remont, połączony z wymianą całego szalunku i części elementów konstrukcyjnych przeprowadzono w 2016.

           Dzwonnica jest drewniana, o konstrukcji słupowej, oszalowana. Ma rzut kwadratu, ściany zwężają się ku górze. Górna kondygnacja (niższa) oddzielona jest gzymsem, ma otwory dzwonowe z każdej strony, nakryta jest dachem namiotowym. Wewnątrz umieszczony jest dzwon z 1643.

źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 – powiat chełmski, Warszawa 1968

S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego. Zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2016