Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP i dawny klasztor pijarów w Opolu Lubelskim
Parafia w Opolu istniała być może już w XII wieku, wzmiankowana była w 1326. Po połowie XVI wieku drewniany kościół oddał protestantom Stanisław Słupecki, kasztelan lubelski. Przed 1615 katolikom zwrócił go Feliks Słupecki.
Obecny kościół wzniesiono w latach 1650 - 1675 zapewne z fundacji Słupeckich. Został rozbudowany w latach 1744 - 1749 – po tym, jak przekazano go pijarom, sprowadzonym do Opola przez Jana Tarłę w 1743. Początkowe prace sfinansowała Elżbieta z Branickich Tarłowa.
Przed 1748 wybudowano częściowo zabudowania klasztorne. Prace wykończeniowe przy kościele (staraniem Zofii z Krasińskich, kolejnej żony Jana Tarły) trwały jeszcze w latach 1751 - 1753 (polichromia wewnątrz, przebudowa otworów okiennych w obejściu, pokrycie dachówką w miejsce gontu) oraz 1756 - 1757 (przebudowa kaplicy południowej na wzór północnej). Około połowy XVIII wieku dobudowano chór muzyczny.
Kościół był remontowany w 1798, obejście w 1805 (w 1803 zostało zajęte na magazyny wojskowe). Kolejne restauracje miały miejsce w 1854, 1880, 1891, przed 1930 i w 1954. Po kasacie klasztoru w 1865 kościół wrócił do księży diecezjalnych.
Zespół położony jest w centrum miasta, między dwoma rynkami. Budynek klasztoru stoi na wschód od orientowanego kościoła, w północno-zachodnim narożniku cmentarza kościelnego znajduje się dzwonnica, druga dzwonnica-brama na osi północnej elewacji kościoła.
Kościół jest wczesnobarokowy z późnobarokową rozbudową, murowany z cegły i otynkowany. Całość ma rzut prostokąta o symetrycznym rozplanowaniu wewnątrz. Nawa jest prostokątna, czteroprzęsłowa. Z jej zachodnich narożników wysunięte są czworoboczne, trójkondygnacyjne wieże. Nawę otacza parterowe obejście (z 1744 - 1749), z wtopioną w nie od zachodu pierwotną kruchtą. Obejście to, którego każde z ramion ma siedem przęseł, przeznaczone było na Drogę Krzyżową. Prezbiterium jest nieco węższe i niższe od nawy, prostokątne, trójprzęsłowe, zamknięte trójbocznie. Do jego zachodniego przęsła przylegają dwie analogiczne kaplice o wysokości nawy, północna pod wezwaniem św. Krzyża (do 1744 pod wezwaniem Pana Jezusa), południowa pod wezwaniem Matki Boskiej (do 1748 pod wezwaniem św. Franciszka, następnie pod wezwaniem św. Józefa Kalasantego).
Ściany obejścia nie wychodzą poza zewnętrzne ściany kaplic, przez co z zewnątrz kościół wydaje się trzynawowy z transeptem. Od północy do obejścia prowadzi odrębne wejście. Wewnątrz obejście nie komunikuje się z nawą, przejścia z niego prowadzą do kruchty i kaplic. Chór muzyczny w zachodniej części nawy łączący się z lokalnościami wież. Od wschodu są dwie analogiczne piętrowe zakrystie. Pod kościołem i kaplicami znajdują się krypty.
Na zewnątrz elewacje korpusu są wczesnobarokowe (3. ćwierć XVII wieku), natomiast kaplic, zakrystii i obejścia późnobarokowe (około połowy XVIII wieku). Dwu wieżowa fasada pochodzi z 3. ćwierci XVII wieku, zwieńczenie jej części środkowej i hełmy wież z około połowy XVIII wieku.
Fasada jest trójosiowa, cofniętą część środkową wieńczy szczyt wbudowany między górne kondygnacje wież. Kondygnacje fasady oddziela belkowanie analogiczne do tego w bocznych elewacjach kościoła. W dolnej części przesłania ją obejście. Na osi fasady znajduje się otwór okienny zamknięty półkoliście, w profilowanym obramieniu. Po jego bokach dwie kwadratowe wnęki w uszatych obramieniach, z płaskorzeźbą Zwiastowania: w prawej NMP, w lewej aniołowie.
Szczyt fasady ma dwie, rozczłonkowane pilastrami kondygnacje. Dolna (starsza) zwieńczona jest w części środkowej trójkątnym przyczółkiem, górna (młodsza) zamknięta półkolistym przyczółkiem ze spływami wolutowymi po bokach. Na osi dolnej kondygnacji, we wnęce o uszatym obramieniu znajduje się płaskorzeźba Wniebowzięcia NMP (3. ćwierć XVII wieku), po jej bokach, we wnękach rzeźby św. Stanisława i św. Wojciecha. W górnej kondygnacji jest płaskorzeźba Ducha Św. w otoczeniu główek aniołków (około połowy XVIII wieku). Szczyt wschodni zwieńczony jest półkolistym przyczółkiem ze spływami i sterczynami po bokach, pochodzącym z okresu budowy kościoła. Wieże ujęte są na narożach pilastrami o kompozytowych kapitelach, w trzeciej kondygnacji mają otwory okienne w opaskach.
Elewacje boczne korpusu rozczłonkowane są analogicznymi podwójnymi pilastrami podtrzymującymi belkowanie, przestrzeń między pilastrami wypełniają otwory okienne zamknięte półkoliście, w opaskach. Elewacje kaplic ujęte są na narożach pilastrami, które podtrzymują wyłamane na osiach ku górze belkowanie. Otwory okienne w kaplicy północnej mają dekoracyjne obramienia. Ponad nimi umieszczone są rokokowe kartusze z herbami (podkreślające rolę kaplicy jako mauzoleum rodu): Ślepowron Zofii z Krasińskich, Gryf Elżbiety Branickiej i Topór Jana Tarły na tle bogatych panoplii.
Elewacje zakrystii i obejścia rozczłonkowane są podwójnymi pilastrami. W obejściu przestrzeń pomiędzy nimi wypełniają arkadowe wnęki z otworami okiennymi o kształcie połowy koła. Przęsła obejścia są dopasowane do przęseł nawy – szerokością i podobnymi elementami architektonicznymi. W elewacji kruchty (wtórnej) znajduje się otwór drzwiowy zamknięty łukiem półkolistym, ponad nim otwór okienny w kształcie leżącego owalu (oba w profilowanych obramieniach). Kruchtę wieńczy półkolisty szczyt rozczłonkowany pilastrami, ze spływami wolutowymi po bokach. Zachodnie narożniki obejścia zwieńczone są dwoma rzeźbionymi popiersiami pijarów z końca XVIII wieku.
Korpus nakryty jest dachami dwuspadowymi (prezbiterium niższym), zakrystie i obejście pulpitowymi, kaplice – czteropołaciowymi kopułami z latarniami. Hełmy wież są kopulaste, z latarniami i lukarnami. Wszystkie dachy kryte blachą.
Wnętrze nawy rozczłonkowane jest podwójnymi pilastrami, prezbiterium pojedynczymi, stopniowo ku dołowi wtapiającymi się w ścianę. Powyżej ściany obiega belkowanie ozdobione drewnianym lambrekinem. W nawie pomiędzy pilastrami znajdują się arkadowe wnęki ołtarzowe.
Prezbiterium otwarte jest na kaplice półkolistymi arkadami, na zakrystie otworami okiennymi. Poza ołtarzem głównym zachowały się dwa pierwotne pilastry o rzeźbiarskich, analogicznych do zewnętrznych, wczesnobarokowych kapitelach. Wnętrza obu kaplic są analogiczne, z pilastrami w narożach podtrzymującymi skromne belkowanie. Wewnętrzne ściany obejścia rozczłonkowane są zdwojonymi pilastrami z odcinkami gzymsu w funkcji kapiteli. Chór muzyczny jest murowany, wsparty na czterech słupach, z podchórzem sklepionym kolebką. Łuk tęczy półkolisty.
Nawę i prezbiterium nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami, zapewne pierwotne, zakrystie klasztorne. To w zakrystii północnej pokryte jest dekoracją stiukową z XVIII wieku, z plafonem pośrodku. Kaplice mają sklepienia kopulaste z lunetami. W pierwotnej kruchcie i obejściu od zachodu sklepienie jest kolebkowo-krzyżowe na pojedynczych gurtach, w obejściu od północy i południa na podwójnych.
Wnętrze pokrywa późnobarokowa polichromia z połowy XVIII wieku, w kaplicy północnej, prezbiterium i nawie autorstwa Antoniego Dembickiego, w kaplicy południowej być może Józefa Mayera. Na sklepieniu prezbiterium widnieje scena Wniebowzięcia NMP w obramieniu iluzjonistycznej architektury, na ścianach tarczowych lunet sceny ze Starego Testamentu (Samson i Dalila, Król Dawid i Abigail, Kserkses i Estera oraz Judyta i Holofernes), na ścianie tęczowej ozdobny kartusz z herbem Ślepowron i monogramem Zofii Tarłowej. Na sklepieniu nawy namalowana jest postać Chrystusa na majestacie wśród obłoków w otoczeniu czterech ewangelistów i aniołów (w obramieniu analogicznym jak w prezbiterium), na chórze muzycznym kartusz z herbem Ślepowron. Całości dopełniają między innymi podziały ramowe, ornamenty wstęgowe i roślinne, uskrzydlone główki aniołków, postacie alegoryczne, ozdobne medaliony.
Program ikonograficzny (tak jak i wyposażenie) kaplicy północnej odnosi się do znajdujących się w kościele relikwii Drzewa Krzyża Świętego, między innymi na sklepieniu namalowana jest Adoracja Drzewa Krzyża Świętego przez anioły. Na sklepieniu kaplicy południowej Adoracja hierogramu NMP przez anioły, w narożach alegoryczne postacie z kartuszami herbowymi (między innymi Topór Tarłów i Śreniawa Lubomirskich).
Wyposażenie wnętrza (między innymi ołtarze, ambona chrzcielnica) jest jednolite, późnobarokowe (po połowie XVIII wieku), związane kompozycyjnie z architekturą kościoła. W architektonicznym ołtarzu głównym, o bogatej dekoracji snycerskiej znajduje się obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej z Dzieciątkiem (koniec XVII wieku), z dodanymi później z blachy: berłem i koroną oraz różańcem i półksiężycem. W zwieńczeniu rzeźby św. Jana Chrzciciela i niezidentyfikowanego świętego oraz aniołów. Tabernakulum ma kształt kuli z glorią i baldachimem, otoczonej główkami i rzeźbami aniołów.
Ołtarze boczne w nawie (osiem) są analogiczne parami, z wyjątkiem pierwszej pary przy tęczy. Tworzą je wnęki ołtarzowe ujęte drewnianą obudową o bogatej dekoracji snycerskiej, z regencyjno-rokokową ornamentacją. W ołtarzach znajdują się barokowe obrazy autorstwa Szymona Czechowicza (około połowy XVIII wieku): św. Józefa Kalasantego (założyciela zgromadzenia pijarów), św. Anny nauczającej Marię, św. Antoniego Padewskiego, św. Józefa z Dzieciątkiem, św. Walentego (przemalowany w 2. połowie XIX wieku), św. Klemensa, św. Barbary i św. Elżbiety. Pomiędzy ołtarzami, na tle pilastrów ustawione są na wspornikach barokowe rzeźby dwunastu apostołów.
W ołtarzu kaplicy północnej, we wnęce ujętej ozdobnymi, rokokowymi ramami znajduje się barokowy, rzeźbiony krucyfiks przypisywany Janowi Jerzemu Plerschowi. Na mensie relikwiarz w kształcie oszklonej trumny ze szczątkami św. Klemensa. Tabernakulum ma kształt czworobocznej świątyńki z kopułą. Po bokach mensy stoją na kolumnach barokowe rzeźby Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty.
W ołtarzu kaplicy południowej umieszczony jest obraz Matka Boża z Dzieciątkiem i trzej święci jezuiccy (św. Stanisław Kostka, św. Alojzy Gonzaga i św. Ignacy Loyola lub według innego źródła św. Franciszek Borgia) autorstwa Szymona Czechowicza (około połowy XVIII wieku), w klasycystycznych ramach. Po bokach rokokowej mensy stoją rokokowe rzeźby św. Katarzyny z Genui i niezidentyfikowanej świętej.
Parapet chóru muzycznego jest drewniany (około połowy XVIII wieku), w części środkowej wybrzuszony i ozdobiony u dołu lambrekinem. Przyścienna chrzcielnica również drewniana, z rzeźbą Chrystusa Błogosławiącego oraz rzeźbami aniołków u stóp. Otwory okienne z zakrystii do prezbiterium ujęte są w drewniane ramy o bogatej, barokowej dekoracji (około połowy XVIII wieku). Przejścia do obu zakrystii oraz arkady pomiędzy kaplicami i prezbiterium mają drewniane obramienia z tego samego okresu. Na łuku tęczy umieszczony jest barokowy, drewniany emblemat Oka Opatrzności w otoczeniu obłoków i główek aniołków.
Wyposażenie obu zakrystii (między innymi komody, szafy, lavabo, zegar szafkowy z malowaną sceną Hołdu Trzech Króli na tarczy, dwa konfesjonały) jest jednolite, barokowe (po połowie XVIII wieku). Ich otwory okienne mają ozdobne obramienia połączone z boazerią ścian, powyżej ściany obiega wokół drewniana galeryjka o ażurowym parapecie z drewnianym lambrekinem.
W kościele znajduje się między innymi feretron późnobarokowy i feretron klasycystyczny w empirowej ramie; barokowy obraz Matki Boskiej w bogatej, owalnej, srebrnej ramie (połowa XVIII wieku) z herbami Topór i Ślepowron; cztery barokowe obrazy związane z historią Drzewa Krzyża Świętego, autorstwa Antoniego Dembickiego (w kaplicy północnej); portrety z XVII - XVIII wieku.
W kaplicy północnej umiejscowiony jest nagrobek Jana Tarły, wojewody sandomierskiego (zm. 1750), wykonany z czarnego marmuru dębnickiego. Składa się on z barokowej tumby z herbem Topór (1752) oraz płyty z inskrypcją w klasycystycznym obramieniu stiukowym (około 1770).
W kościele znajdują się też liczne epitafia, przeważnie z czarnego marmuru, zmarłych z rodów Słupeckich, Lubomirskich, Rzewuskich. Na zewnątrz kaplicy północnej wmurowana jest płyta z piaskowca w ozdobnym obramieniu, pamięci Elżbiety z Branickich Tarłowej (zm. 1746).
Do zabytkowych sprzętów liturgicznych należy między innymi rokokowa monstrancja wysadzana kamieniami szlachetnymi; kielich późnogotycki (1500) i późnorenesansowy (2. ćwierć XVII wieku); barokowa puszka; relikwiarze, w tym barokowy Drzewa Krzyża Świętego, fundacji Elżbiety z Branickich i Jana Tarłów; szaty liturgiczne z XVII - XVIII wieku. Do tego pozostałość księgozbioru popijarskiego i Kleniewskich z Kluczkowic (XVI – XVIII wiek). Na północnej wieży kościelnej zegar wykonany w 1643 w Toruniu.
Budowa klasztoru pijarów rozpoczęła się przed 1740 według planów architekta Franciszka Magiera, z fundacji Jana Tarły. Być może przed 1748 ukończone jedno skrzydło, zapewne zachodnie, pozostałe nieco później. Po kasacie zakonu w 1865 klasztor został przekazany częściowo na plebanię, częściowo na pomieszczenia rządowe.
Trójskrzydłowy budynek położony jest na terenie opadającym ku południowi, frontem zwrócony na północ. Ma plan prostokątnej podkowy otwartej od północy. Jest półtoratraktowy, z korytarzem od dziedzińca, który być może niegdyś był otwarty arkadami w skrzydle południowym i wschodnim. Skrzydło zachodnie jest dwukondygnacyjne. Skrzydło południowe, wskutek spadku terenu, od frontu parterowe, od tyłu dwukondygnacyjne. Skrzydło wschodnie parterowe. Przy skrzydle zachodnim od strony cmentarza kościelnego jest niewielki, parterowy przedsionek z pilastrami podtrzymującymi trójkątny szczyt. Budynek nakrywają dachy dwuspadowe.
Wnętrza zostały częściowo przebudowane, nie mają sklepień. Jedynie w przyziemiu skrzydła południowego znajdują się pomieszczenia ze sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi i kolebkowymi z lunetami, niekiedy wsparte na gurtach. Sklepienia kolebkowo-krzyżowe są także w skrzydle zachodnim, ponad podestami.
Dawna dzwonnica została wzniesiona w XVII wieku, być może współcześnie z kościołem (według innego źródła w 1761). Jest dwukondygnacyjna, na rzucie kwadratu, ze ścianami o podziale ramowym. Dach ma dwuspadowy z okapem.
Dzwonnica-brama pochodzi z 1751 (fundacja Zofii z Krasińskich Tarłowej). Ma rzut kwadratu z dwoma mniejszymi aneksami po bokach, wyższe przejście w części środkowej i niższe w częściach bocznych. Część środkowa jest trójkondygnacyjna, wysunięta od frontu ryzalitowo. Jej schodkowy szczyt, neogotycki w typie pochodzi z początku XIX wieku, także schodkowe półszczyty części bocznych. Przejścia sklepione są kolebkowo, zachodnie obecnie zamurowane. W drugiej kondygnacji części środkowej są otwory dzwonowe zamknięte łukiem spłaszczonym, w trzeciej koliste otwory, z zegarem od frontu.
Ściany budynku przy narożach ujęte są pilastrami, otwory przejściowe mają obramienia, środkowy z rustyką. Ponad frontowym otworem dzwonowym umieszczony jest kartusz z herbem Topór, od zachodu z herbem Ślepowron. Dach nad częścią środkową jest dwuspadowy, nad częściami bocznymi pulpitowe.
Cmentarz kościelny otoczony jest od zachodu, południa i częściowo od wschodu pierwotnym murem z wnękami (XVII wiek), od północy z nowszym z żelaznym ogrodzeniem (1850). W jego zachodniej linii, na osi elewacji frontowej kościoła znajduje się XVII-wieczna bramka z trójkątnym szczytem, obecnie zamurowana.
Dawne budynki pijarskie wznoszone stopniowo po 1743 z fundacji Zofii z Krasińskich i Jana Tarłów. Po kasacie zakonu przejęte przez rząd. Wielokrotnie przekształcane i remontowane z zatarciem cech stylowych. Murowane z cegły, otynkowane. Ustawione kalenicowo.
W centrum dzisiejszego miasta (Nowy Rynek, ul. Kościuszki) zachowały się murowane, piętrowe budynki popijarskie, na zewnątrz rozczłonkowane pilastrami w wielkim porządku, wewnątrz dwutraktowe.
Na cmentarzu parafialnym stoi kaplica pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. Jest ona murowana z cegły i otynkowana, osadzona na wysokim cokole, fasadą zwrócona na północ. Ma rzut kwadratu, ale z płytkim ryzalitem przy każdym boku, przez co całość zyskuje zarys krzyża greckiego. W fasadzie jest wejście do kaplicy, od południa wejście do podziemi – krypty grobowej rodziny Kleniewskich, właścicieli dóbr opolskich od lat 70. XIX wieku do okresu międzywojennego. Kaplica nakryta jest dachem wielopołaciowym. Na jej elewacjach umocowane są płyty epitafijne, między innymi Kazimierza Wydrychiewicza.
Elewacje są utrzymane w stylu neogotyckim. Każda jest jednoosiowa, z wystającym ponad dach ozdobnym frontonem, nieznacznie nadwieszonym. Jego zwieńczenie składa się z elementu poziomego, nakrytego dwuspadowym daszkiem, przeciętego na osi wyższym, trójkątnym szczycikiem z opaską. Wierzchołek szczytu jest ścięty, ze sterczyną. Na osiach szczytów są oculusy (poza fasadą – ślepe) o profilowanych krawędziach. Ze szczytu fasady wyrasta wieżyczka na sygnaturkę w formie płaskiej ścianki przeprutej ostrołukowym prześwitem. Prostokątny otwór wejściowy osadzony jest w ostrołukowym, profilowanym portalu. Elewacje boczne przeprute są analogicznymi oknami.
Wewnątrz kaplica jest jednoprzestrzenna, nakryta jednym przęsłem sklepienia krzyżowego, a w niszach (ramionach krzyża) płaskimi sufitami. Ponad wejściem znajduje się drewniany balkon chóru muzycznego a naprzeciwko również drewniany, bezstylowy ołtarz z obrazem Przemienienia Pańskiego autorstwa E. Zieniewicza.
J. Żywicki przypuszcza, że kaplica powstała około połowy XIX wieku z fundacji Kazimierza Wydrychiewicza (być może na fundamentach starszej). Według H. Mącika pierwszą w tym miejscu wybudowano pod koniec XVIII wieku (w miejsce drewnianej o nieznanych początkach). W 1843 była już ona w częściowej ruinie. Po 1868 została przebudowana w duchu neogotyku. Z pierwotnej kaplicy zachowała się co najmniej partia przyziemna (z kryptą), z wmurowaną w jej elewację starą płytą epitafijną. Na XVIII-wieczną proweniencję budynku wskazują też cechy formalne całej bryły – późne odbicie klasycystycznego ideału budowli centralnej. „Gotycki” charakter budowli wydaje się wtórny. Możliwe, że autorem pierwotnego projektu kaplicy był Franciszek Degen.
źródła:
Dzieje i kultura Opola Lubelskiego i okolic, red. M. Ausz, H. Mącik, Lublin – Opole Lubelskie 2007
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII – woj. lubelskie, z. 13 – pow. opolski, Warszawa 1962
J. Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998