Kościół pod wezwaniem Bożego Ciała i dawny klasztor bernardynów w Józefowie nad Wisłą
Drewniany kościół i klasztor (wraz ze szpitalem dla ubogich) zostały wzniesione w 1691 z fundacji Andrzeja Potockiego, kasztelana krakowskiego i hetmana polnego koronnego. Kilka lat wcześniej dzięki jego staraniom na gruntach wsi Kolczyn ulokowano miasto Józefów, sprowadził on też bernardynów. Oba budynki spłonęły w wielkim pożarze miasta w 1729. Na ich miejsce, z fundacji Józefa Potockiego, wojewody kijowskiego i hetmana wielkiego koronnego w latach 1730 – 1743 wzniesione obecne (do tego momentu zakonnicy mieszkali w szpitalu – przytułku). Kościół został uroczyście konsekrowany w 1743.
Pierwszy remont kościoła został przeprowadzony w latach 40. XIX wieku. Po kasacie klasztoru w 1864 jego budynek był użytkowany jako plebania i mieszkania dla służby kościelnej oraz okresowo jako więzienie, częściowo też wykorzystywała go szkoła elementarna. Pomiędzy 1896 a 1907 ponownie wyremontowano kościół.
W 1915 zabudowania spaliły wycofujące się wojska rosyjskie, odbudowano je po 1917 (w pełni, łącznie z pokryciem dachów blachą – przed 1927). Budynki ponownie spłonęły (wraz z wyposażeniem kościoła) podczas działań wojennych w 1944, odbudowano je po 1945. W tym czasie została erygowana parafia Józefów-Rybitwy.
Kościół i dawny klasztor położone są w południowo-zachodniej części osady. Budynki są murowane z cegły i kamienia, otynkowane, o założeniu symetrycznym. Kościół zwrócony jest prezbiterium na zachód, przylegające do niego zabudowania klasztorne ujmują je w podkowę. Cmentarz przykościelny otacza stary, kamienny mur.
Kościół jest barokowy, jednonawowy, z kolebkowo sklepionymi kryptami. Nawa prostokątna, dwuprzęsłowa, z dwiema wieżami po bokach fasady. W przyziemiu wieży południowo-wschodniej mieści się kaplica, w północno-wschodniej składzik, pomiędzy wieżami chór muzyczny. Prezbiterium jest prostokątne, dwuprzęsłowe, węższe i niższe od nawy. Przy nim od południa, w obrębie zabudowań klasztornych, znajduje się zakrystia.
Fasada jest dwukondygnacyjna, zwieńczona pośrodku półkolistym szczytem. Kwadratowe wieże dostawione do jej boków (występują na całą szerokość z lica elewacji bocznych nawy) i nieznacznie cofnięte w stosunku do jej części środkowej. Narożniki fasady (części środkowej i wież) ujęte są pilastrami, elewacje przedzielone gzymsem kordonowym, który przechodzi na elewacje boczne, i z gzymsem wieńczącym.
Na osi fasady znajduje się prostokątny portal wejściowy z półkolistym, ogzymsowanym tympanonem. Ponad nim, w drugiej kondygnacji otwór okienny zamknięty odcinkowo, z odcinkiem gzymsu nadokiennego. Szczyt fasady wieńczy kamienna rzeźba św. Antoniego z Dzieciątkiem, po jego bokach rzeźby św. Józefa i św. Franciszka z Dzieciątkiem, wszystkie trzy barokowe.
Wieże są dwukondygnacyjne, obniżone po zniszczeniach wojennych. W dolnych kondygnacjach wież znajdują się prostokątne otwory drzwiowe w półkolistych, profilowanych wnękach. W górnych kondygnacjach od frontu otwory okienne zamknięte półkoliście, po bokach takież wnęki, jedne i drugie ze ślepą balustradą u dołu.
Elewacje boczne nawy podzielone są gzymsem na dwie kondygnacje i rozczłonkowane pilastrami (pośrodku ich parą). Dachy dwuspadowe, nad prezbiterium niższy, kryte blachą. Nad wieżami namiotowe daszki, które zastąpiły hełmy spalone w 1915. Szczyt fasady pokryty jest dachówką.
Wnętrze nawy rozczłonkowane jest parami pilastrów, pomiędzy którymi znajdują się płytkie, arkadowe wnęki ołtarzowe. Wnętrze prezbiterium rozczłonkowane zdwojonymi pilastrami, które podtrzymują belkowanie z kostkowym gzymsem. Nawę i prezbiterium nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami, wsparte na gurtach, częściowo zrekonstruowane po zniszczeniach z czasów I wojny światowej. Chór muzyczny wsparty jest na arkadzie.
We współczesnym ołtarzu głównym umieszczony jest XVIII-wieczny krucyfiks. Do zabytkowego wyposażenia należy jeszcze kamienna kropielnica z XVIII wieku; rokokowy feretron (2. połowa XVIII wieku) z obrazami św. Anny Samotrzeć i Stygmatyzacji św. Franciszka; XVIII-wieczne obrazy (Zmartwychwstania Chrystusa, św. Franciszka, św. Jana Nepomucena) oraz rzeźby: Matki Boskiej – zapewne z XVII wieku, o silnych tradycjach gotyckich i Chrystusa Zmartwychwstałego (XVIII wiek).
Wśród zabytkowych paramentów liturgicznych jest między innymi regencyjna monstrancja (1. połowa XVIII wieku), późnobarokowy kielich (XVIII wiek) i cztery XVIII-wieczne ornaty – w tym trzy haftowane w kwiaty i jeden z tkaniny w kwiaty.
Budynek dawnego klasztoru jest dwukondygnacyjny, podpiwniczony. Na zewnątrz jego elewacje ożywiają pilastry. Pulpitowe dachy kryte są blachą. Wnętrza mają układ półtoratraktowy, z korytarzem obiegającym dookoła prezbiterium. W narożniku północno-zachodnim znajduje się dawny refektarz. Pomieszczenia na parterze i niektóre na piętrze sklepione są kolebkowo-krzyżowo. Z wyposażenia dawnego klasztoru zachował się XVIII-wieczny kominek w zakrystii.
Dzwonnica pochodzi z okresu budowy kościoła (według M. Matyaszewskiego z 1787). Została uszkodzona w 1944, wyremontowana w 1960. Usytuowana jest w południowo-wschodnim narożu cmentarza przykościelnego (przylega do muru), od frontu kościoła. Jest murowana z cegły i otynkowana, na rzucie kwadratu, dwukondygnacyjna. Naroża ujmują pilastry podtrzymujące gzyms. Otwory dzwonowe są wąskie, wydłużone, zamknięte łukiem półkolistym. Dach dwuspadowy, obecnie kryty blachą, z dwoma półkolistymi, profilowanymi szczytami (kiedyś były one zwieńczone kamiennymi kwiatonami).
W murze otaczającym cmentarz przykościelny znajduje się od wewnątrz szereg wnęk, w jednej z nich XVIII-wieczna rzeźba św. Jana Nepomucena. Na osi fasady kościoła jest bramka pochodząca zapewne z tego samego okresu, co on – murowana i otynkowana, trójdzielna. W części środkowej (ujętej półkolumnami podtrzymującymi gzyms i zwieńczonej półkolistym szczytem) znajduje się otwór wejściowy zamknięty łukiem odcinkowym, ponad nim otwór kolisty. W częściach bocznych (niższych) są wnęki zamknięte półkoliście. Przedłużenie muru przykościelnego stanowi mur otaczający dawny dziedziniec klasztorny. Znajduje się w nim przebudowana brama wjazdowa i późniejsza furta boczna zwieńczona trójkątnym szczytem.
źródła:
Józefów nad Wisłą (tekst Barbara Próchniak), Lublin [1980]
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII – woj. lubelskie, z. 13 – pow. opolski, Warszawa 1962
M. Matyaszewski, Kościół parafialny pw. Bożego Ciała w Józefowie nad Wisłą [w:] Kościoły nadwiślańskie Lubelszczyzny w świetle badań archeologicznych, red. E. Banasiewicz – Szykuła, Lublin 2014