Kościół pod wezwaniem Nawiedzenia NMP w Wożuczynie

            Parafia rzymskokatolicka w Wożuczynie według tradycji istniała już w 1409 (autorzy Dziejów miejscowości… podają, że z tego właśnie roku pochodzi dokument fundacyjny kościoła). Pierwotny kościół, drewniany został spalony przez Tatarów. Kolejny wzniesiono (i konsekrowano) w 1595 z fundacji Jakuba Wożuczyńskiego, posła bełskiego. W 1648 spalili go Kozacy. Niedługo potem wystawiono nową świątynię (ufundowaną przez Jacka Wożuczyńskiego, łowczego bełskiego), drewnianą z murowanym prezbiterium. W 1684 wybudowano kolejną drewnianą, z zachowaniem części murowanej, z fundacji Jerzego Łęskiego, starosty korytnickiego (według Dziejów miejscowości… to Jerzy Łęski odbudował kościół spalony przez Tatarów, miał on murowaną nawę i dwie murowane, boczne kaplice).

Obecny kościół został wzniesiony w latach 1742 - 1750 z fundacji Wilhelma Miera, kasztelana słońskiego, generała gwardii koronnej (Mierowie byli w XVIII wieku właścicielami Wożuczyna). Konsekrowano go w 1750. Był kilkakrotnie remontowany w XIX wieku (między innymi dachy, po 1830) i w XX wieku, podczas II wojny światowej zamieniony przez Niemców na magazyn zboża.

Jest on murowany z cegły i otynkowany, późnobarokowy, orientowany. Nawa i węższe od niej prezbiterium są prostokątne, dwuprzęsłowe. Po obu stronach zachodniego, szerszego przęsła prezbiterium znajdują się dwa kwadratowe pomieszczenia: od północy kaplica Pana Jezusa, od południa zakrystia ze skarbcem na piętrze. Po obu stronach fasady wznoszą się dwie kwadratowe wieże, ujmujące przedsionek, wysunięte ryzalitowo na boki. Pod prezbiterium i kaplicą znajdują się krypty.

Wszystkie naroża budynku na zewnątrz są zaokrąglone, ujęte pilastrami, w elewacjach bocznych i wschodniej uproszczonymi. Pilastry dźwigają gzymsy wieńczące, w narożach wsparte na wolutowych konsolkach. Środkowa część fasady jest wysunięta przed wieże, zwieńczona szczytem z dwuspadowym zakończeniem i odwróconymi wolutami. Cała fasada rozczłonkowana – wraz z bocznymi ścianami wież – pilastrami kompozytowymi w wielkim porządku, które podtrzymują wydatne, przełamujące się belkowanie. Na osi fasady znajduje się prostokątny otwór drzwiowy w profilowanym obramieniu, nad nim czworolistna płycina, w górze są okna zamknięte odcinkowo. W szczycie płycina o łuku nadwieszonym. Górne, również opilastrowane i zwieńczone belkowaniem kondygnacje wież przeprute są smukłymi otworami dzwonowymi zamkniętymi półkoliście.

Wschodni szczyt nawy oraz szczyty kaplicy i zakrystii są trójkątne, ogzymsowane. Szczyt nad wschodnią elewacją prezbiterium analogiczny do szczytu fasady. Wszystkie okna są prostokątne, w bocznych elewacjach nawy zamknięte łukiem półkolistym, pozostałe odcinkowym, z wyjątkiem prostokątnego okna we wschodniej ścianie prezbiterium. W północnej ścianie kaplicy jest wtórny oculus. Na południowej ścianie zakrystii umieszczony jest zegar słoneczny wykonany w 1808 przez ówczesnego rektora kościoła, ks. Boratyńskiego.

Dwuskrzydłowe drzwi główne pochodzą zapewne z XVIII wieku, w nowszych drzwiach do zakrystii jest zamek i klamka z XVIII wieku, z rytym ornamentem roślinnym. Dachy na kościele są dwuspadowe, hełmy wież sześcioboczne, kopulaste, z latarniami, zwieńczone balasami i żelaznymi, kutymi krzyżami. Wieżyczka na sygnaturkę nad nawą jest analogiczna, smuklejsza. Wszystkie dachy i hełmy kryte blachą.

Wnętrze rozczłonkowane jest przyściennymi filarami, pomiędzy którymi znajdują się wysokie, arkadowe wnęki ołtarzowe, z otworami okiennymi w górnej części. Filary i ściana tęczowa ujęte są pilastrami (w nawie parzystymi), podtrzymującymi odcinki belkowania. Nawa i prezbiterium nakryte są sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi na gurtach (w nawie parzystych), kaplica ośmiopolowym sklepieniem z lunetami, skarbiec nowszym, belkowym stropem. Tęcza ma wykrój półkolisty.

Ołtarz główny, pięć bocznych i ambona są późnobarokowe (2. ćwierć XVIII wieku), ołtarz główny i ambona z regencyjnym ornamentem. Retabulum ołtarza głównego jest wklęsłe, jednokondygnacyjne, sześciokolumnowe, na dwukondygnacyjnym cokole. Ołtarz wieńczy okazały szczyt z wolutowymi spływami po bokach. W polu głównym znajduje się barokowy obraz Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny (tzw. Mały) z XVII/XVIII wieku, w srebrnych, pozłacanych sukienkach i barokowych koronach z początku XVIII wieku. U góry adorują go dwa aniołki trzymające wstęgi z napisami dotyczącymi Nawiedzenia. Pomiędzy kolumnami stoją późnobarokowe rzeźby: św. św. Piotra i Pawła (?), Katarzyny i Anny (sprzed 1750). W szczycie znajduje się niewielkie popiersie Boga Ojca w glorii z obłoków, promieni, uskrzydlonych główek aniołków oraz puttów i aniołków. Tabernakulum z dwoma aniołkami jest późnobarokowe, współczesne ołtarzowi, z nową metalową skrzynią i drzwiczkami, wzorowanymi na poprzednich. Malowane antepedium pochodzi z XIX/XX wieku.

Ołtarze boczne są architektoniczne, jednoosiowe, z nich cztery analogiczne parami, znacznie przekształcone w 1. ćwierci XX wieku (pozbawione szczytów lub z przerobionymi szczytami i nowymi kapitelami). Pierwsza para ustawiona jest przy łuku tęczy. W polu głównym lewego ołtarza znajduje się barokowy obraz św. Anny Samotrzeć (przełom XVII/XVIII wieku), w metalowej, posrebrzanej sukience z tego samego czasu. W szczycie niewielka rzeźba św. Jana Chrzciciela i dwóch aniołków. W polu głównym prawego ołtarza jest barokowy obraz św. Marii Magdaleny (początek XVIII wieku), w szczycie niewielka rzeźba św. Sebastiana i dwóch aniołków, współczesne ołtarzom. Druga para ołtarzy znajduje się w nawie. W lewym jest barokowy obraz św. Antoniego z Dzieciątkiem (XVII/XVIII wiek), w metalowej, posrebrzanej sukience z początku XVIII wieku. W prawym obraz św. Józefa z Dzieciątkiem (1. połowa XVIII wieku). W szczytach obu ołtarzy późnobarokowe aniołki. W kaplicy Pana Jezusa znajduje się ołtarz z krucyfiksem w retabulum oraz glorią z Okiem Opatrzności wśród obłoków, promieni i uskrzydlonych główek aniołków w szczycie. Po bokach dwie niewielkie rzeźby aniołków. We wszystkich ołtarzach są malowane antepedia z XIX/XX wieku.

Na korpusie ambony są rzeźby czterech ewangelistów, na baldachimie rzeźba św. Michała Archanioła. Dwa konfesjonały mają charakter późnobarokowy (XVIII/XIX wiek). Na ścianach nawy i prezbiterium jest dwanaście późnobarokowych, drewnianych zacheuszków (1. połowa XVIII wieku). W kościele znajduje się marmurowe, inskrypcyjne epitafium fundatora, Wilhelma Miera (zm. 1758, jest pochowany w krypcie pod kaplicą) i jego syna Jana, kasztelana inflanckiego, wykonane po 1790.

Do zabytkowych sprzętów liturgicznych należy między innymi późnobarokowa, promienista monstrancja (1. połowa XVIII wieku); barokowa puszka (4. ćwierć XVIII wieku) z akantowymi ornamentami na stopie, ażurowym koszyczku i przykrywie; dwa późnobarokowe, gładkie kielichy (XVIII wiek); regencyjny relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego (2. ćwierć XVIII wieku); drewniany, późnobarokowy krzyż ołtarzowy (XVIII wiek) z rzeźbą Boga Ojca i św. Jana Ewangelisty; szaty liturgiczne z XVIII - XIX wieku.

Mur wokół cmentarza przykościelnego (wraz z czterema kaplicami na narożach oraz schodami na osi kościoła) został wybudowany po 1920.

źródła:

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T.VIII, z. 17 – Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982

2. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, B. Typek, Dzieje miejscowości gminy Rachanie, powiat tomaszowski, Rachanie – Zamość 2013