Kościół pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej i dawny klasztor franciszkanów w Szczebrzeszynie

           Franciszkanie przybyli do Szczebrzeszyna na przełomie XIV/XV wieku. Dymitr z Goraja ufundował dla nich w 1398 kościół pod wezwaniem Św. Trójcy. Budynki były drewniane, pierwsza wzmianka o nich pochodzi z 1410. Działalność zakonników została przerwana w okresie reformacji (kościół zamieniono wtedy na zbór kalwiński), budynki uległy zniszczeniu.

Obecne, murowane budynki kościoła i dawnego klasztoru pochodzą z początku XVII wieku, zostały ufundowane przez ordynata Tomasza Zamojskiego i jego żonę Katarzynę z Ostrogskich. Budowę kościoła rozpoczęto w 1610, klasztoru wkrótce potem. Wobec konieczności rozbiórki starej świątyni nową w 1628 przystosowano prowizorycznie do użytku. Wkrótce jednak prace przy niej przerwano, została konsekrowana dopiero w 1638.

W 2. połowie XVIII wieku kościół został odbudowany po wojennych zniszczeniach, z fundacji Tomasza Antoniego Zamoyskiego otrzymał późnobarokowe wyposażenie. W 1783, po opuszczeniu budynków klasztornych przez zakonników umieszczono w nich koszary wojskowe. W 1812 konwent franciszkański uległ kasacie. W klasztorze urządzono szpital a w kościele kaplicę szpitalną, opiekowały się nimi siostry szarytki.

W 1883 kościół zamieniono na cerkiew prawosławną, w miejsce usuniętych zakonnic sprowadzone zostały mniszki prawosławne, tzw. krzyżanki. W klasztorze nadal funkcjonował szpital. W 1845 Andrzej Zamoyski powiększył go, przeznaczając nań więcej pomieszczeń klasztornych. Założył przy nim także szkołę kształcącą personel medyczny oraz schronisko dla ubogich starców i kalek. W 1879 utworzono przy szpitalu ambulatorium, w którym wydawano bezpłatnie lekarstwa ludziom ubogim i samotnym.

W czasie I wojny światowej (1917), po zajęciu tych terenów przez wojska austriackie kościół rekoncyliowano pod wezwaniem św. Katarzyny i zwrócono katolikom, został świątynią filialną parafii św. Mikołaja. W 1940 Niemcy przekazali go wyznawcom prawosławia. Do katolików powrócił znowu w 1944, po wyzwoleniu Szczebrzeszyna spod okupacji niemieckiej. Od 2007 jest kościołem parafialnym.

Kościół jest trójnawowy typu bazylikowego, ma cechy typowej świątyni klasztornej – stosunkowo krótki, dwuprzęsłowy korpus (jego szerokość jest większa od długości) i wydłużone prezbiterium. Prezbiterium jest węższe i niższe od nawy głównej, zakończone półkoliście, skierowane na południowy wschód. Do jego północnej elewacji przylega zakrystia. Sylwetkę kościoła kształtuje czworoboczna, wyniosła wieża na osi fasady, z kruchtą w przyziemiu.

Plan budowli jest nieregularny (oś symetrii nawy jest załamana pod niewielkim kątem w stosunku do osi nawy głównej, nawy boczne są asymetryczne względem siebie, kształt poszczególnych części jest bardziej trapezoidalny niż prostokątny). Według M. Kurzeja może to wynikać stąd, że jej murator (Jan Wolff) kontynuował budowę po przerwie (może w 2. połowie lat 30. XVII wieku), wznosząc na wcześniejszych fundamentach nawę i wieżę.

Elewacje budynku opięte są pseudopilastrami (narożniki wieży ich parami), w nawie głównej podtrzymują one pełne belkowanie. Na fryzie tego belkowania, we fryzach nad prostokątnymi oknami nawy głównej i w ich trójkątnych, ogzymsowanych przyczółkach umieszczono plakiety przedstawiające uskrzydlone anielskie główki – w trzech odmianach znanych z Czemiernik, Turobina i Leszniowa, autorstwa Jana Wolffa. Naroża fasady i elewacje boczne podparte są wtórnie dostawionymi, masywnymi skarpami.

Wieża podzielona jest profilowanymi gzymsami na trzy kondygnacje, dwie dolne wtopione są w fasadę. W dolnej kondygnacji znajduje się półkoliście zamknięte wejście główne, osadzone w kamiennym, arkadowym portalu. Przyłucza arkady zdobią uskrzydlone głowy anielskie, samą arkadę duże rozety. W rozbudowanym zwieńczeniu umieszczony jest herb franciszkanów i data 1638, po bokach herby Jelita Zamoyskich i Leliwa Ostrogskich. Powyżej znajduje się głęboko rozglifione okno w kształcie leżącego owalu. Drugą kondygnację wieży zdobi owalna płycina. W górnej są półkoliście zamknięte okna w obramieniach, ponad nimi kwadratowe płyciny w płaskich obramieniach z uszakami. Wieńczące belkowanie zawiera ozdobny fryz i również plakiety z uskrzydlonymi główkami anielskimi.

Wewnątrz nawa główna nakryta jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, nawy boczne kolebkowym z lunetami, prezbiterium kolebkowym. Przęsła naw bocznych oddzielone są od siebie i od nawy głównej półkolistymi, głębokimi arkadami na czworobocznych, masywnych filarach, co nadaje im charakter osobnych kaplic (schemat wzorowany prawdopodobnie na lubelskim kościele bernardynów). Murowany chór wsparty jest na rozpiętej na szerokość nawy głównej pojedynczej arkadzie. Tęcza także jest półkolista.

Ściany prezbiterium (gładkie, bez podziałów) wieńczy wydatny gzyms. Nawa główna rozczłonkowana jest monumentalnymi, kompozytowymi pilastrami. Ich kapitele z motywem liści akantu podwyższone są fragmentem architrawu dekorowanego uskrzydlonymi główkami anielskimi, tryglifami i pasem wolich oczek.

Stiukowa dekoracja sklepień, ścian i szerokich podłuczy arkad, utrzymana w typie lubelsko-kaliskim (renesansu lubelskiego) pochodzi z 2 ćwierci XVII wieku, jest dziełem Jana Wolffa. Listwy na sklepieniu prezbiterium tworzą regularne, poprzeczne pasy, w które wpisane są różnokątne pola stanowiące obramienia dla malowideł. Sklepienia naw są gładkie, w listwowe obramienia ujęte są freski znajdujące się na ścianach nawy pomiędzy kapitelami pilastrów i na ścianie tęczowej (również dwa na ścianach prezbiterium).

Łuk tęczy i przejścia pomiędzy „kaplicami” mają listwowe obramienia z kluczami i kasetonowe (podzielone na prostokątne pola) podłucza. Podniebia arkad prowadzących z nawy głównej do „kaplic” są szersze. Pośrodku zdobią je plakiety z uskrzydlonymi główkami anielskimi zestawione na kształt krzyża, a po bokach połączone listwami pary plakiet (orły, gryfy i chrystogramy) – znane z Czemiernik, Turobina i lubelskiego klasztoru brygidek. Podobną dekoracją ozdobiona jest też arkada wspierająca chór muzyczny (skomponowany podobnie jak w lubelskim kościele karmelitanek). Ma ona listwowe obramienie bez klucza. W największym, środkowym polu kasetonowego podłucza znajduje się hierogram maryjny otoczony uskrzydlonymi główkami anielskimi, w pozostałych emblematy gryfa i orła. W przyłuczach arkady umieszczono owalne plakiety z kartuszami, być może pierwotnie mieszczącymi herby fundatorów. Stiukową dekorację ma również pełny parapet chóru (ślepe arkadki z uskrzydlonymi główkami anielskimi pomiędzy nimi i podłuczami zdobionymi ciągiem wolich oczek).

Ołtarz główny i ołtarze boczne są późnobarokowe. W głównym umieszczony jest XVII-wieczny obraz Matki Boskiej Bonifraterskiej. W ołtarzu w prawej nawie bocznej znajduje się XVII-wieczny obraz Matki Boskiej Różańcowej, malowany na płótnie, utrzymany w monochromatycznej tonacji en grisaille – szarości w różnych odcieniach. Barokowa sukienka obrazu zdobiona jest stylizowaną wicią roślinną. Autorstwa tego samego malarza, wykonany tą samą techniką jest obraz „Chrystus Boleściwy” znajdujący się w ołtarzu po lewej stronie tęczy. Obrazy te mogły powstać w środowisku lwowskim.

Budynek dawnego klasztoru połączony jest z kruchtą kościoła krużgankami (obecnie zamurowanymi). Mieści się w nim szpital.

źródła:

  1. M. Kurzej, Jan Wolff. Monografia architekta w świetle analizy prefabrykowanych elementów dekoracji sztukatorskich, Kraków 2009

  2. A. Przysada, Szczebrzeszyn i okolice. Przewodnik, Szczebrzeszyn 1997

  3. Renesans lubelski, red. L. Dulik, Lublin 2013