Kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Różańcowej i św. Jacka oraz dawny klasztor dominikanów w Horodle
Konwent dominikanów w Horodle został ufundowany w 1411 przez Aleksandrę, siostrę Władysława Jagiełły, kościół i klasztor erygowano jednak dopiero w 1425. W 1444 uposażył je Władysław I, książę mazowiecki. Zespół, wówczas jeszcze drewniany, był sprzężony funkcją obronną z pobliskim, nieistniejącym już zamkiem. W 1500 spalili go Tatarzy. Kolejny kościół, konsekrowany w 1603, w 1648 spalili Kozacy. Został on odbudowany, w 1714 był wzmiankowany jako czynny.
Murowane budynki kościoła i klasztoru zostały wzniesione w latach 1739 - 1758 na miejscu poprzednich, drewnianych. Przy ich projektowaniu uwzględniono wymogi obronności. Głównym ich fundatorem był Ambroży Strutyński, starosta horodelski i jego żona Julianna. W 1783 rząd austriacki skasował klasztor, a do kościoła przeniesiono parafię z kościoła Św. Krzyża, wówczas rozebranego. W latach 1824 - 1840 kościół był remontowany, z darowizn ówczesnego kolatora Kajetana Wieniawskiego upiększono i odmalowano kaplicę. W 1840 poświęcono go. W 1845 rozebrano resztki klasztornych murów okalających kościół od wschodu, aby uzyskać miejsce na cmentarz procesjonalny wokół niego. Razem z cegłą została sprzedana armata klasztorna – ostatnia pamiątka z czasów, gdy było to miejsce obronne. Część murów wykorzystano na plebanię i wikarówkę. Po pożarze w 1852 (spalone hełmy wież, organy, ołtarze) kościół był remontowany do 1854, dachy i hełmy wież pokryto wtedy blachą. Został uszkodzony w czasie I wojny światowej, ponownie był odnawiany w 1921, 1957 i regularnie po 1986.
Kościół jest późnobarokowy, prezbiterium zwrócony na południe, murowany z cegły i otynkowany. Nawa jest prostokątna, dwuprzęsłowa, z dwiema wieżami od frontu, wysuniętymi przed naroża fasady, ukośnie do osi kościoła. Prezbiterium jest węższe i nieco niższe, jednoprzęsłowe, wewnątrz zamknięte trójbocznie. Po bokach ma niskie, symetryczne przybudówki. We wschodniej mieści się dawna kaplica z zakrystią i kruchtą, którą poprzedza przedsionek, zapewne z 1. połowy XIX wieku, w zachodniej znajduje się kaplica i skarbiec. Pomiędzy skośne ściany prezbiterium a przybudówki wtopione są dwie okrągłe wieżyczki, występujące półkoliście przed lico południowej ściany kościoła. Ta od strony Ewangelii ma częściowo zachowane schody z bali dębowych, biegnące spiralnie na strych (klatki schodowe w wieżyczkach pomyślane były jako system komunikacji ze strychami na wypadek oblężenia).
Dwu wieżowa fasada jest wklęsła, jednokondygnacyjna, na wysokim cokole, zwieńczona murem attykowym i pośrodku, ponad nim – szczytem. Jej płaszczyznę dzielą zdwojone pilastry oraz przełamujące się, wydatne belkowane i silnie profilowane gzymsy. Na osi znajduje się prostokątny otwór wejściowy, ponad nim okno zamknięte łukiem odcinkowym. Szczyt ze spływami, przy których stoją klasycystyczne wazony, pochodzi zapewne z XIX wieku. W płycinie aediculi znajduje się malowidło przedstawiające św. Jacka z monstrancją i figurką Matki Boskiej. Wieże w przekroju są kwadratowe, o wydatnie zryzalitowanych ścianach.
Boczne elewacje nawy i prezbiterium rozczłonkowane są parzystymi pilastrami na wysokim cokole, podtrzymującymi wydatne belkowanie. Otwory okienne zamknięte łukiem odcinkowym (wysoko umieszczone, okratowane okna stanowiły jedne z elementów obronnych). Pod chórem muzycznym jest niewielki przedsionek – drewniany, klasycystyczny (zapewne z około 1854). Nawa i prezbiterium nakryte są dachami dwuspadowymi, prezbiterium niższym. Nad nawą wznosi się wieżyczka na sygnaturkę. Dachy nad przybudówkami są pulpitowe. Wszystkie dachy, także ośmioboczne, klasycyzujące hełmy wież z latarniami (pochodzące z okresu po 1852), kryte są blachą.
Wewnątrz ściany nawy i prezbiterium rozczłonkowane są parami pilastrów o stylizowanych kapitelach z główkami aniołków. Podtrzymują one belkowanie z wydatnym, profilowanym gzymsem, obiegające nieprzerwanie całe wnętrze. W nawie pomiędzy pilastrami znajdują się arkadowe wnęki ołtarzowe. W tych miejscach ściany na zewnątrz kościoła są lekko wybrzuszone. Kaplice otwarte są do prezbiterium arkadami ujętymi profilowanym obramieniem z kluczami. Nawa i prezbiterium nakryte są sklepieniem kolebkowo-krzyżowym na parach gurtów, pozostałe pomieszczenia krzyżowym. Łuk tęczy jest półkolisty. Murowany chór muzyczny, wsparty na arkadzie o łuku spłaszczonym, biegnie przez całą szerokość nawy.
Wnętrze pokrywa późnobarokowa dekoracja stiukowa (około 1758). Niegdyś znajdowała się ona również na sklepieniu nawy i prezbiterium, pozostała w nawie – w przyłuczach wnęk ołtarzowych, na fryzie belkowania, wzdłuż krawędzi gurtów sklepienia i w całości na chórze muzycznym. Składają się na nią stylizowane, powtarzające się motywy roślinne, wazony, kampanule, festony, kartusze i uskrzydlone główki aniołków. Na ścianie tęczowej od strony nawy widnieje kompozycja złożona z postaci świętych dominikańskich, główki uskrzydlonego aniołka, tarcz herbowych Sas z literami ASSH i Junosza z literami JSSH (małżeństwa Strutyńskich) oraz daty 1758 (konsekracja kościoła).
Rokokowy ołtarz główny (po połowie XVIII wieku) jest murowany, architektoniczny, flankowany dwiema parami kolumn. Był niewątpliwie uzupełniany w latach 1852 - 1854. W polu środkowym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, być może z XVII wieku, w XVIII-wiecznej sukience ze srebrnej blachy o motywach roślinno-kwiatowych. Wizerunek adorują cztery rzeźbione aniołki. W zwieńczeniu jest krucyfiks, po bokach rzeźby aniołów. Tabernakulum jest współczesne ołtarzowi.
Dwa ołtarze boczne przy tęczy są drewniane, o charakterze rokokowym. W lewym dawniej znajdowała się rzeźba św. Jana Nepomucena z tego samego czasu. W prawym są barokowe, XVIII-wieczne obrazy: pośrodku Przemienienia Pańskiego, w zwieńczeniu św. Tekli. W kaplicach i wnękach nawy umieszczone są cztery murowane, rokokowe ołtarze boczne (po połowie XVIII wieku), częściowo przekształcone. W ich zwieńczeniach znajdują się obrazy barokowe lub o charakterze barokowym. W pierwszej parze, w lewym ołtarzu Św. Anna Samotrzeć (1758), w prawym Św. Józef z Dzieciątkiem (XIX wiek). W drugiej parze, w lewym Św. Franciszek (XVIII wiek), w prawym Św. Antoni (1848, sygn. F. K.) i Św. Dominik.
Ambona i chrzcielnica mają charakter rokokowy. Ławki pochodzą z XVIII/XIX wieku. W kaplicy zachodniej jest XVIII-wieczne tabernakulum. Na wyposażeniu są dwa feretrony z rokokowymi ramami. W jednym z nich znajdują się obrazy z końca XVIII wieku: Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz Adoracji Dzieciątka Jezus przez św. św. Dominika i Scholastykę. W kościele znajdują się też obrazy Chrystusa Milatyńskiego i Czterech Ewangelistów z 1. połowy XIX wieku.
Do zabytkowych paramentów liturgicznych należą między innymi rokokowa monstrancja (2. połowa XVIII wieku); kielich późnorenesansowy (1604), dwa barokowe (około połowy XVII wieku i XVIII wiek) i o cechach regencyjnych (1. połowa XVIII wieku); dwa rokokowe relikwiarze (XVIII wiek) – jeden z figurką św. Kazimierza królewicza w miejscu nodusa. Poza tym cynowe lichtarze o charakterze barokowym; empirowe, drewniane, wieloramienne świeczniki; drewniany, rokokowy paschał; regencyjna lampa wieczna oraz XVIII-wieczne ornaty.
Jak pisze M. Paździor, kościół ten prezentuje częściowo tradycję budowlaną typu lubelskiego. Jej elementy to: jedna nawa, dwie dzwonnice w fasadzie, prezbiterium nieco węższe od nawy i zakończone trójbocznie, sklepienie kolebkowe z lunetami, attyka w fasadzie, chór muzyczny w postaci łuku arkadowego rozpiętego między ścianami nawy. Są to odległe echa renesansu lubelskiego osadzone w realiach baroku. Barokowa dynamika budowli natomiast zaznacza się dzięki wklęsłej fasadzie (rzadkiej w zabytkowej architekturze kościelnej na ziemiach polskich), z wieżami ustawionymi pod kątem do osi podłużnej. Do elementów barokowych należą także wybrzuszenia w bocznych ścianach nawy, baszty, gierowane gzymsy, forma ołtarzy. Twórca projektu kościoła jest nieznany – być może pochodził on z kręgu budowniczych dominikańskich na Wileńszczyźnie.
W wystroju kościoła zaznacza się wpływ Andrei Pozzo (np. zaokrąglone w planie cokoły kolumn i belkowania, kartuszowe ślimacznice). Ornamentyka zdaje się być przeróbką motywów stosowanych w renesansie lubelskim, niektóre motywy wywodzą się z haftu, niektóre mają cechy orientalne. Cechy ludowe dekoracji stiukowej wskazują na być może miejscowego jej autora.
Na cmentarzu przykościelnym znajdują się dwie rokokowe, kamienne rzeźby Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej (2. połowa XVIII wieku).
Na początku XIX wieku istniały jeszcze ruiny klasztoru o dwóch skrzydłach. Dłuższe, wschodnie skrzydło biegło równolegle do budynku kościelnego, krótsze, południowe, kończyło się w miejscu, gdzie dziś stoi plebania. Ówczesny nabywca Horodła, Antoni Wieniawski, odrestaurował część klasztoru i zamieszkiwał w niej do 1826, kiedy to przekazał ją miastu.
Usytuowana na południowy wschód od kościoła plebania (po remoncie z 1988 służy jako dom parafialny) została wzniesiona po 1845 na fragmencie południowego skrzydła klasztoru. Jest klasycystyczna, murowana z cegły i otynkowana, parterowa. Ma rzut prostokąta z ryzalitem od frontu w części wschodniej oraz dwukolumnowym gankiem. Wnętrze jest dwutraktowe, dach czterospadowy, kryty blachą.
Budynek wikarówki (obecnie nieużytkowany) stanowi fragment wschodniego skrzydła klasztoru. Jest murowany z cegły i otynkowany, prostokątny, parterowy. Wewnątrz są dwa pomieszczenia sklepione kolebkowo. Dach czterospadowy, kryty blachą.
Obok kościoła stoi niewielka dzwonnica wybudowana prawdopodobnie po pożarze z 1852 (datowana na 1860). Jest drewniana, o konstrukcji słupowo-ramowej wzmocnionej zastrzałami, na dębowych podwalinach posadowionych na podmurówce z cegły. Ma rzut kwadratu, ściany na zewnątrz oszalowane deskami. Drzwi są deskowe, spągowe. W górnej części ścian znajdują się prostokątne otwory dzwonne w profilowanych ramach. Krokwiowy, czterospadowy dach kryty jest blachą na deskowaniu, zwieńczony niewielką kopułką z krzyżem.
źródła:
-
Drewniane budownictwo sakralne – powiat Tomaszów Lubelski, powiat Hrubieszów, Lublin 2008
-
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII – woj. lubelskie, z. 6 – powiat hrubieszowski, Warszawa 1964
-
M. Paździor, Kościół i klasztor podominikański w Horodle nad Bugiem [w:] „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1993, z. 1