Dzisiejsza data:

Kościół pod wezwaniem Św. Trójcy w Radzyniu Podlaskim

            Parafia rzymskokatolicka w Radzyniu Podlaskim powstała w latach 1456 - 1470 z inicjatywy braci Mikołaja i Wojciecha Cebulków, jeszcze przed lokacją miasta. Zgodę na jej ustanowienie wydał biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki, ostatecznie erygował ją biskup Tomasz Strzempiński.

            Najwcześniejszy kościół, drewniany, zlokalizowany był być może na terenie wsi Kozirynek, tj. po południowej stronie rzeki Białki, na północ od obecnej ul. Sitkowskiego. U Jana Długosza znajduje się wzmianka o kościele znajdującym się już na obecnym miejscu. Miał on powiązanie przestrzenno-użytkowe z rynkiem i rezydencją pałacową.

            Wznoszenie murowanej świątyni na miejscu drewnianej rozpoczęto w 1612, za czasów Jana Mniszcha – syna Mikołaja, starosty łukowskiego. Odzyskał on parafię przejętą na 40 lat przez protestantów (kościoły radzyńskie odebrał rzymskim katolikom w latach 60. XVI wieku, przeszedłszy na kalwinizm, Jan Kazanowski herbu Grzymała). Budowę ukończono w 1641 kosztem Stanisława Bonifacego Mniszcha, starosty lwowskiego (data znajduje się nad wejściem głównym). Według autorów Renesansu lubelskiego kościół został ufundowany w 1641 przez Andrzeja Mniszcha, kuchmistrza koronnego. Konsekrował go w 1644 biskup Tomasz Oborski. Był to pierwszy murowany kościół na ówczesnym obszarze Ziemi Łukowskiej.

            Zalicza się go do ważniejszych świątyń w stylu renesansu lubelskiego, projektu i wykonania zapewne Jana Wolffa. Jest orientowany, prostokątna nawa zamknięta jest półkolistą absydą prezbiterialną, na zewnątrz równą jej wysokością i szerokością, wewnątrz węższą (wg Renesansu lubelskiego kościół jest salowy). Po obu stronach nawy znajdują się kaplice zwieńczone ozdobnymi szczytami, w narożach pomiędzy nimi zakrystie.

            Fasada jest trójosiowa, dwukondygnacyjna, z dwukondygnacyjnym szczytem ze spływami. Zarówno fasada, jak i szczyt rozczłonkowane są pilastrami, te w fasadzie mają kapitele z liśćmi akantu. Portal okalający wejście znajdujące się w polu środkowym fasady ma okuciowe zwieńczenie z kartuszem zawierającym herb Mniszchów. W drugiej kondygnacji, ponad wejściem znajduje się oculus w obramieniu plecionkowym. Takie samo obramienie (zdradzające warsztat Jana Wolffa) mają wydłużone, półkoliście zamknięte płyciny w polach bocznych fasady.

            Elewacje boczne korpusu także dzielą pilastry, ale liście akantu w ich kapitelach są – w odróżnieniu od tych w fasadzie – spłaszczone. Wszystkie elewacje wieńczy belkowanie z fryzem doryckim (złożonym z regularnie powtarzających się tryglifów i metop), takim samym jak w farze w Kazimierzu Dolnym. Zakrystie zwieńczone są charakterystycznymi dla renesansu attykami. Lico attyk pokryte jest hermami, okuciami i niszami z dekoracją muszlową. Wydłużone, półkoliście zakończone okna znajdujące się w nawie i po bokach prezbiterium mają plecionkowe, Wolffowskie obramienia z uszakami i okuciowymi zwieńczeniami. Plecionkowe obramienia otaczają także małe, kwadratowe okna w zakrystiach. W górnej części wschodniej elewacji prezbiterium znajduje się oculus identyczny jak ten w fasadzie.

            Wewnątrz ściany podzielone są pilastrami. Kolebkowo-krzyżowe sklepienie pokryte jest dekoracyjną sztukaterią charakterystyczną dla renesansu lubelskiego. Gęsta sieć listew tworzy pola o różnorodnych kształtach, w polach tych znajdują się główki aniołków, do tego rozety i dekoracja heraldyczna.

            Barokowy ołtarz główny, polichromowany na biało i złocony, pochodzi z początku XVIII wieku. Znajdują się w nim dwa obrazy z końca XIX wieku autorstwa Józefa Buchbindera – Świętej Trójcy i na zasuwie Ukrzyżowania. Po bokach stoją rzeźby patronów Polski: św. Wojciecha i św. Stanisława biskupa. W dekoracyjnym zwieńczeniu umieszczono niewielki obraz Ducha Świętego.

            W XVIII-wiecznych ołtarzach bocznych (każdy flankowany parą kolumn z głowicami jońskimi) także znajdują się obrazy pędzla Buchbindera: w lewym Św. Antoni i na zasuwie Św. Mikołaj, w prawym Św. Wincenty Męczennik i Przemienienie Pańskie na zasuwie. W ołtarzu św. Wincentego umieszczono przeszklony relikwiarz w kształcie tumby. Notabene większość obrazów znajdujących się w świątyni namalował Buchbinder (także między innymi wiszące w nawie: Objawienie się Chrystusa św. Małgorzacie Alacoque i Świętego Izydora Oracza).

            Dębowe stalle w prezbiterium, podobnie jak konfesjonały pochodzą z w XIX wieku. Późnorenesansowa ambona (połowa XVII wieku) jest polichromowana na biało i złocona. W muszlowych niszach zdobiących ściany korpusu znajdują się wsparte na konsolkach rzeźby Chrystusa i czterech ewangelistów. Barokowa chrzcielnica pochodzi prawdopodobnie z 2. połowy XVIII wieku.

            Przylegająca do nawy od północy kaplica Matki Bożej Różańcowej (zwana też kaplicą Mniszchów) to przypuszczalnie najstarsza część kościoła albo jeszcze wcześniejsza od niego (z połowy XVI wieku), pierwotna kaplica Zgromadzenia Różańcowego. Ścianę wschodnią kaplicy zajmuje barokowy ołtarz z kopią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej i drewnianym, XVII-wiecznym obrazem Matki Bożej Różańcowej na zasuwie. Po bokach stoją rzeźby aniołów, w zwieńczeniu jest tondo Święta Rodzina pędzla Buchbindera.

            Na wprost wejścia do kaplicy, przy ścianie północnej umieszczony został nagrobek Mikołaja, starosty łukowskiego (zm. 1597) i Zofii z Działyńskich Mniszchów, fundatorów kościoła. To dzieło Jana Wolffa (jego sygnaturę odkryto przed kilku laty na rewersie kamiennego herbu), jeden z najcenniejszych elementów wyposażenia kościoła. Nagrobek jest renesansowo-manierystyczny, architektoniczny, z leżącymi w niszach, na dwóch poziomach rzeźbionymi postaciami zmarłych. Niżej widnieje postać uśpionej kobiety, z prawą ręką wzdłuż tułowia trzymającą różaniec i rękawiczkę, a lewą – książeczkę do nabożeństwa. Ponad nią mężczyzna w zbroi rycerskiej podpiera ręką głowę, a u jego lekko złożonych nóg leży przyłbica. Powyżej znajduje się rzeźbiona scena ukrzyżowania z klęczącymi postaciami zmarłych, w szczycie kartusz herbowy Mniszchów. Wykute w czerwonym marmurze figury, z elementami złoconymi, kontrastują z bielą nagrobka. Całość zdobi fantastyczna dekoracja roślinna i zwierzęca. Nagrobek nawiązuje w formie i dekoracji (nieco skromniejszej) do nagrobka Pawła i Anny Uchańskich z kościoła w Uchaniach oraz Firlejów w Bejscach.

            Od południa znajduje się kaplica Pana Jezusa. Dębowy, eklektyczny ołtarz z początku XIX wieku, flankowany parą korynckich kolumienek podtrzymujących gzyms zastąpił XVIII-wieczny, zniszczony przez pożar (pozostało po nim barokowe zwieńczenie). Pośrodku widnieje rzeźbiona scena Ukrzyżowania z figurami Matki Boskiej i św. Jana Apostoła. Wyżej, na linii gzymsów znajduje się rzeźba Ducha Świętego w postaci gołębicy. Zwieńczenie stanowi figura Boga Ojca otoczonego aniołkami, wychylającego się z obłoków i błogosławiącego ludziom.

            Według opinii zawartej w publikacji Radzyń Podlaski. Miasto i rezydencja kościół Trójcy Świętej reprezentuje najszlachetniejszy nurt renesansu lubelskiego, jednak z racji przedłużającej się budowy, jako całość jest przykładem zapóźnienia stylowego. Jest też prawdopodobne, że powstawanie obiektu wiąże się z działalnością innego cenionego muratora lubelskiego – Jakuba Balina, znanego między innymi z prac przy farze kazimierskiej.

            W przebieg murowanego ogrodzenia otaczającego kościół włączona jest brama wschodnia (XVII wiek) oraz brama – dzwonnica po stronie zachodniej (2. połowa XVIII wieku). Tę drugą zaprojektował Jakub Fontana, wówczas architekt pałacu Potockich.

źródła:

S. Jarmuł, Szkice z dziejów Radzynia Podlaskiego i byłego powiatu radzyńskiego, Radzyń Podlaski 1995

Radzyń Podlaski. Miasto i rezydencja, red. G. Michalska, D. Leszczyńska, Radzyń Podlaski 2011

Renesans lubelski, opr. L. Dulik, Lublin 2013

Zawada J., Cmentarz parafialny w Radzyniu Podlaskim, Radzyński Rocznik Humanistyczny, t. 9, 2011

Grafika losowa